Kartografia - nauka o mapach

Barbara Winiarczyk: zbiory kartograficzne w BU KUL

Ze zbiorów kartograficznych BU KUL - ilustracje

Kazimierz Kozica: Historia kartografii

O Autorze szkicu

Historia kartografii:

obraz świata na przestrzeni wieków

dr Kazimierz Kozica, Wrocław

wiosna 2005

 

  Dawne mapy (nie stare mapy!), będące obrazem minionego świata, już od dawna zachwycają nas swoim pięknem i urokiem. Mapy ścienne, globusy czy atlasy zawsze były - i są do dzisiaj - ozdobą szacownych bibliotek, a także zamożnych domów, co widzimy na przykład na płótnach dawnych mistrzów niderlandzkich. Początki ich powstawania należy wiązać z rozwojem grafiki jako sztuki i techniki powielania kompozycji rysunkowych, wywodzącej się z antycznej gliptyki oraz technik drukowania tkanin i zdobienia skór, znanych już w starożytnym Egipcie.

  W Europie rozwój grafiki gwałtownie przyspieszył od XV wieku wraz z upowszechnieniem znajomości papieru i druku. Najstarszą znaną techniką graficzną jest drzeworyt, uprawiany od XIV wieku, następnie technika miedziorytu rozwijająca się od wieku XV. Obie te techniki były stosowane między innymi do ilustrowania ksiąg drukowanych, których rozwój przypada na wieki XVI i XVII. W okresie późnego średniowiecza powstawały także portolany, czyli mapy morskie, używane przez żeglarzy, szczególnie w okresie wielkich odkryć geograficznych Portolany, stanowiące obecnie bardzo rzadkie obiekty muzealne i kolekcjonerskie, były ręcznie malowane na pergaminie, głównie w wiekach XIV i XVI. Okres ten pokrywa się ściśle z czasem rozwoju nowożytnej kartografii, zapoczątkowanej wydawaniem dzieła Geographike Hyphegesis (Nauka geograficzna) Klaudiusza Ptolemeusza z Aleksandrii (Claudius Ptolemaeus, około 100 - około 180 po Chrystusie) począwszy od roku 1475 (tylko tekst bez map, od roku 1477 już z mapami). Najstarszy zachowany manuskrypt ptolemejski z XII lub XIII wieku przywiózł do Włoch i przetłumaczył w 1406 roku z greki na łacinę Jacobus Angelus (Jacopo d’Angelos) z Scarperii (Toskania). Tekst ten posłużył później za podstawę do pierwszych drukowanych wydań tego dzieła, co przyczyniło się do odrodzenia nowożytnej geografii i kartografii.

  Początków kartografii polskiej należy szukać w okresie Odrodzenia. Pierwsze znane polskie mapy to mała (zaginiona) rękopiśmienna mapka, przedstawiona w 1421 roku przez poselstwo w Rzymie celem udokumentowania praw polskich do ziem, o które toczono spór z zakonem krzyżackim, oraz dwie szkicowe mapki, znajdujące się w kodeksie Sędziwoja z Czechła (profesora Akademii Krakowskiej, zmarł w 1476 roku), pochodzące z okresu około 1450 roku, przechowywane w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie. Jedna z mapek przedstawia ziemie zakonu krzyżackiego, druga zaś Pomorze Gdańskie.

  Pierwszą bardzo ważną dla rozwoju obrazu kartograficznego naszych ziem jest mapa Europy Środkowej kardynała Mikołaja z Kuzy (1401–1464) wydana w 1491 roku w Eichstätt w Bawarii. Z mapy tej korzystał ówczesny uczony Marcus Beneventanus (około 1465–1524) do opracowania swojej mapy załączonej jako tabula moderna do rzymskiego wydania Geografii Ptolemeusza z roku 1507. Mimo że przedstawia ona całą Europę Środkową, posiada fundamentalne znaczenie dla historii kartografii ziem polskich, ponieważ jest to pierwsza drukowana mapa z nazwą Polonia i Lithuania oraz Russia w tytule oraz jest to pierwsza mapa, która powstała w wyniku współpracy z Bernardem Wapowskim (o czym wymownie świadczy zamieszczenie na mapie nazw dwóch wsi: Wapowce - skąd pochodziła jego rodzina - i Radochońce - miejsca jego urodzenia). Bernard Wapowski (1470–1535), wielki polski kartograf XVI wieku, od roku 1493 studiował na Akademii Krakowskiej, zaś około roku 1500 wyjechał do Włoch, by kontynuować studia na Uniwersytecie Bolońskim, gdzie uzyskał doktorat z prawa. Następnie udał się do Rzymu, gdzie znalazł się na dworze papieża Juliusza II. Tam spotkał właśnie Marcusa Beneventanusa, któremu udzielił informacji geograficznych o Polsce, a być może nawet przekazał rękopiśmienną mapę rodzinnego kraju do przygotowywanego nowego wydania Geografii Ptolemeusza. Po powrocie do Krakowa w 1515 roku Bernard Wapowski sporządził trzy różne mapy: Mapę Polski wraz z Mazowszem i obszarami sąsiednimi, mapę Północnej Sarmacji i mapę Południowej Sarmacji. Mapy te - znane współcześnie tylko z zachowanych małych ich fragmentów - miały duży wpływ na kartograficzny obraz tej części Europy na mapach kopiowanych i przerabianych przez wielu dawnych kartografów, a wpływy Wapowskiego - uznanego za "ojca kartografii polskiej" - mogą być zauważalne na różnych mapach aż do XVIII wieku.

  W wieku XVI Włochy stanowiły centrum produkcji kartograficznej - ale nie jedyne. Drugim takim centrum były Niderlandy. Tam w 1570 roku w Antwerpii Abraham Ortelius (1527–1598), historyk, słynny kartograf i wydawca map, jedna z najważniejszych postaci w historii europejskiej kartografii epoki Odrodzenia wydał Theatrum Orbis Terrarum, prekursora współczesnego atlasu świata. Wszystkie egzemplarze każdego wydania mają tę samą zawartość, mapy są ujednolicone co do wymiarów i stylu, w większości są przeróbkami innych drukowanych lub rękopiśmiennych map wzorcowych. Pierwsze wydanie tego atlasu (z tekstem łacińskim) zostało wydrukowane w maju 1570 roku w Antwerpii. Ogółem do roku 1612 wydano około 45 edycji Theatrum... w kilku językach, stale powiększając ilość map i aktualizując je lub zastępując nowymi miedziorytami, opartymi na nowszych źródłach. Wielkim rywalem Orteliusa był Gerard de Jode (1509–1591), wydawca i kartograf, działający od około 1550 roku także w Antwerpii, autor atlasu Speculum Orbis Terrarum. Ale ten atlas ukazał się tylko w dwóch wydaniach – autorskim (1578) i po śmierci autora w wydaniu jego syna (1593) Cornelisa (1568–1600) – w przeciwieństwie do blisko pół setki wydań atlasu Orteliusa. W ten sposób mapy De Jode są wielokrotnie rzadsze i droższe niż mapy Orteliusa. Trzecim wielkim XVI-wiecznym kartografem był Gerard Mercator (1512–1594), czołowa postać XVI-wiecznej kartografii, geograf i matematyk, urodzony w Rupelmonde we Flandrii, a osiadły w Duisburgu. Autor i twórca globusów, wielkich map ściennych i wreszcie atlasu świata wydanego w 1595 roku już przez syna Rumolda (około 1546/1548–1599), po jego śmierci wznowionego bez zmian przez spadkobierców w 1602 roku. Mercator na stronie tytułowej swego atlasu umieścił postać greckiego boga Atlasa trzymającego kulę ziemską (stąd wzięła się nazwa 'atlas') oraz tytuł Atlas Sive Cosmographicae Meditationes de Fabrica Mundi et Fabricati Figura. Mercator był także twórcą nowego rodzaju odwzorowania kartograficznego, znanego od tej pory jako siatka Mercatora.

  Wiek XVII to tak zwany złoty okres kartografii niderlandzkiej, kiedy dominującym ośrodkiem produkcji kartograficznej był Amsterdam. Tam działali najlepsi ówcześnie kartografowie i tam powstały ich mapy i atlasy, na przykład liczący od 9 do 12 tomów (w zależności od wersji językowej) Atlas Maior (Amsterdam 1662–1672) Joana Blaeua (1597/1598–1673), uznawany powszechnie za największe i najpiękniejsze dzieło kartograficzne wszechczasów, czy mapa Rzeczypospolitej z roku około 1697 Carela Allarda (1648–około 1706), będąca jedną z najbardziej dekoracyjnych i dokładnych map ziem Rzeczypospolitej z końca XVII w., a także map ziem centralnej i wschodniej Europy z tego okresu. Większość map, widoków i planów z tamtych czasów była wykonana w technice miedziorytu; bardzo często odbitki były następnie kunsztownie, ręcznie kolorowane.

  Następny wiek - XVIII - w dziejach kartografii polskiej zaznaczył się przede wszystkim piękną, 24-arkuszową mapą Polski z 1772 roku Giovanniego Antonio Rizzi-Zannoniego (1736–1814). Dawne mapy bywały także odbijane na jedwabiu. Stanowią one dzisiaj wielką rzadkość kolekcjonerską. Jedną z nich jest wielokrotnie już opisywana mapa Polski, wyrytowana przez Bartłomieja Folina (1730–1808), wydana w 1770 roku w Warszawie przez Michała Grölla (1722–1798). Egzemplarz tej mapy, odbitej na jedwabiu specjalnie dla króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732–1798, ostatni król polski 1764–1795), zdobiący niegdyś królewski gabinet, przechowywany jest obecnie w Zakładzie Zbiorów Kartograficznych Biblioteki Narodowej w Warszawie i należy do jej cymeliów.

  Wiek XIX to już okres szybkiego rozwoju nauki i techniki, oczywiście także w dziedzinie druku. Wprowadzono i stosowano dość powszechnie różne techniki: staloryt, litografia, a także wytrzymały drzeworyt sztorcowy lub inaczej reprodukcyjny (głównie w druku kalendarzy, magazynów i czasopism).

  Wiek XX to już mapy wykonywane w technice nam współczesnego, czterokolorowego (trzy kolory podstawowe i czarny) druku offsetowego i masowa ich produkcja; mapy przestały być rzadkością. Koniec wieku XX to początki ery kartografii komputerowej. Komputer jako nowoczesne narzędzie zrewolucjonizował i uprościł prace kartografów, a nawet wręcz wyeliminował wiele pracochłonnych i czasochłonnych etapów w procesie tworzenia i drukowania mapy, dodatkowo dając nam możliwość zapisu prac na różnych etapach w formie cyfrowej. Poza tym nieograniczone wręcz możliwości powiększania mapy na monitorze komputera dają szansą otrzymania mapy w skali 1:1, co stoi trochę w sprzeczności z definicją mapy, która mówi, że mapa to przedstawienie na płaszczyźnie płaskiej odpowiedniego fragmentu powierzchni Ziemi w odpowiednim stosunku pomniejszenia...

  Jednak mapy współczesnej kartografii komputerowej, choć wręcz doskonałe pod względem technicznym, nie posiadają już tego ducha, tego uroku, tej tajemnicy, co dawne mapy; a to właśnie wzbudza w nas zachwyt i chęć ich posiadania. Dlatego też na całym świecie dawne mapy nieustannie znajdują miłośników i kolekcjonerów, którzy wytrwale i skrzętnie je zbierają. Czy będziemy także kolekcjonować mapy cyfrowe na płytkach CD czy innych nośnikach pamięci? Pewnie tak, ale jestem też pewien, że już nie będą one wzbudzały tylu emocji i zachwytów.

Kazimierz Kozica

 

Biblioteka Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego serdecznie dziękuje
Panu dr Kazimierzowi Kozicy za udostępnienie autorskiego tekstu o historii kartografii
dla potrzeb edukacyjno-popularyzacyjnego działu 'Akademia' naszej witryny internetowej
.

 dr Kazimierz Kozica

Kazimierz Kozica urodził się w roku 1965.

W roku 1990 ukończył studia geograficzne we Wrocławiu pracą magisterską na temat: Rozmieszczenie ludności i gęstość zaludnienia województwa wrocławskiego 1:200 000 [2 mapy] napisaną pod kierunkiem prof. dr hab. Władysława Pawlaka. Pracę doktorską napisał u tego samego profesora - Występowanie stawów milickich i zmiany ich linii brzegowej na dawnych i współczesnych mapach wielkoskalowych (Uniwersytet Wrocławski, Zakład Kartografii, Wrocław 1998).

W latach 1989 – 1999 Kazimierz Kozica pracował w Zakładzie Kartografii Instytutu Geograficznego Uniwersytetu  Wrocławskiego.

 

Od roku 1999 współpracuje ze znanym zbieraczem map, dr Tomaszem Niewodniczańskim. Autor wielu publikacji z zakresu historii kartografii, w tym współautor katalogów wystaw historyczno-kartograficznych z kolekcji T. Niewodniczańskiego (Imago Poloniae 2002, Imago Lithuaniae 2002 i Dantiscum Emporium Totius Europae Celeberrimum 2004).

Fot. Zwoje - The Scrolls.

 

 

 

Mieczysław Sirko: Zarys historii kartografii,
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej,
Lublin 1999, ss. 351, ISBN: 83-227-1293-6
Z noty od Wydawcy:
 Mieczysław Sirko: Zarys historii kartografii

  Historia kartografii dysponuje bardzo bogatymi materiałami źródłowymi w postaci map, atlasów, globusów, a także źródeł pisanych. Te wytwory ludzkiej działalności w miarę upływu czasu zmieniały się, ale cel pozostawał ten sam - przekazanie w sposób zrozumiały, a zarazem bardzo zwięzły jak najszerszej i najwierniejszej informacji o otaczającym świecie. Ogromną pomoc w kartowaniu lądów i mórz przyniosły, odbywane od najdawniejszych czasów, podróże i odkrycia geograficzne. Kartografia wiele zawdzięcza również postępom w różnych dziedzinach nauki i techniki. Znaczny wpływ na jakość i tempo wykonywania map wywarły także różne wydarzenia polityczne i potrzeby gospodarcze. Wszystko to razem powoduje, że historia kartografii jest niezwykle barwna i pasjonująca. Tytuł "Zarys historii kartografii" informuje, że zawarte w niej problemy nie wyczerpują tematu. Niemniej jednak układ i sposób przekazania treści dają pogląd o rozwoju kartografii do końca XIX wieku. Istniejące luki wynikają zarówno z rozległości tematu, jak i z faktu, że jest to pierwsze opracowanie w języku polskim.

Palcem po mapie  (recenzja)

Jak wygląda mapa, każdy wie. Jak doszło do tego, że wygląda
ona tak a nie inaczej, nie wie prawie nikt. Mieczysław Sirko zebrał
spory zasób informacji dotyczący dziejów mapy. Dziś mapa jest
"dobrem" ponadnarodowym. (...) Jednak nie zawsze tak było,
a rozwój kartografii nie był równomierny we wszystkich krajach.
To zapewne zadecydowało, że autor zrezygnował ze ściśle
chronologicznego pokazania dziejów tej dyscypliny. Poszczególne
rozdziały traktują o rozwoju kartografii w różnych częściach świata,
a w epoce nowożytnej – nawet w krajach,
które do rozwoju kartografii przyczyniły się najbardziej.
Jest tam oczywiście rozdział o kartografii polskiej.
Jest też rozdział poświęcony wielkim odkryciom geograficznym,
które w sposób istotny stymulowały rozwój kartografii,
oraz część omawiająca rozwój sztuki mierzenia różnych
parametrów i instrumentów do tego celu służących,
bez których nie sposób wyobrazić sobie tworzenie map.

  Spora część informacji powtarza się po kilka razy w różnych rozdziałach. Wynika to zapewne z faktu, że jest to podręcznik akademicki i przede wszystkim ma spełniać funkcje dydaktyczne. Ten charakter książki podkreślają dwie tabele zamieszczone na końcu: zestawienie najważniejszych publikacji kartograficznych w porządku chronologicznym – co porządkuje informacje podane wcześniej w różnych rozdziałach – oraz tabela chronologiczna wielkich odkryć geograficznych. Trzeba przyznać, że tabele mają bardzo duży walor dydaktyczny – zdecydowanie ułatwiają przyswojenie informacji. Studenci szczególnie zainteresowani kartografią zapewne sięgną do obfitej bibliografii.

  Jak interesująca była dawna mapa, najlepiej pokazuje kolorowa okładka. Szkoda, że wydawca nie włączył do książki choćby barwnej wkładki z dawnymi mapami. Mimo tego zastrzeżenia, za szatę graficzną należy się książce pochwała. Cieszy, że doczekaliśmy czasów, gdy podręczniki akademickie przestały być opasłymi, szarymi tomami, na sam widok odstręczającymi od czytania.

  Szkoda, że [w tej książce] historia kartografii kończy się w XIX stuleciu i Autor zupełnie pominął najnowocześniejsze techniki i urządzenia służące do tworzenia map. Jest bardzo interesujące, jak przy pomocy prymitywnych metod udało się starożytnym obliczać średnicę Ziemi i na podstawie bardzo prostych pomiarów tworzyć dość wierne odwzorowania terenu. Jednak współczesne techniki i metody, wykorzystujące do rysowania map zaawansowane technologie, są co najmniej tak samo interesujące. Za kilka lat przejdą one do lamusa i książkę trzeba będzie, tak czy inaczej, o ten rozdział uzupełnić...

 

Z recenzji autorstwa (pik), zamieszczonej w ' Forum Akademickim', nr 7-8, 1999 (Lublin)

 

Wiktor Grygorenko: Kartografia polska. Materiały pomocnicze do wykładu z przedmiotu "Historia kartografii",
Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW, Warszawa 1997

Karol Buczek - The History of Polish Cartography from the 15th to the 18th Century. Translated by A. Potocki,
Wyd. Ossolineum, Wrocław 1966, ss. 135, tabl. 61, oryg. teka pl. Monografie z dziejów nauki i techniki, t. 24

Piotr Maria Mojski (B. de Weydenthal): Cartographia Rappersviliana Polonorum.
Katalog zbiorów kartograficznych Muzeum Polskiego w Rapperswilu, Szwajcaria,
Wyd. Muzeum Polskie, Rapperswil 1996, ISBN: 83-86902-30-2

Zbiór odnośników do materiałów o historii kartografii online

Historia map i kartografii - (Map History / History of Cartography - maphistory.info)

Zasoby kartograficzne online - (BUBL Information Service - Catalogue of Internet Resources)

Historia europejskiej kartografii  (prezentacja w dziale historycznym witryny BBC, UK)

The International Conferences on the History of Cartography

Projekt - Historia Kartografii  (The History of Cartography Project, University of Wisconsin, USA)

Artykuły o kartografii w portalu HISTORICUS  (Wydział Nauk Historycznych UMK w Toruniu)

MapHist  (lista dyskusyjna o historii kartografii z archiwum, wiele unikalnych ilustracji)

Międzynarodowe Towarzystwo Miłośników Globusów

Bogata kolekcja linków do map historycznych  (z podziałem na kategorie i grupy)

Biblioteka map (Earth Sciences & Map Library, University of California, Berkeley, USA)

Gabinet Kartograficzny Ossolineum   –   skarby ossolińskie

Kolekcja dawnych map - Muzeum Polskie w Rapperswilu, dział kartograficzny (26 map online)

Kartografia historyczna - James Ford Bell Library, University of Minnesota, USA

Finlandia - 500 lat na mapach Europy (wirtualna wystawa: mapy z różnych okresów i opisy)

Ponad 11.000 map z XVIII i XIX w. online – The David Rumsey Historical Map Collection

Kataloński atlas świata z XIV wieku (ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Paryżu)

Kolekcja map (1500 - 2004) Biblioteki Kongresu USA: American Memory

Mapy świata biblijnego (w witrynie The Blue Letter Bible Institute)

Szlak Templariuszy - mapy i plany

Archiwum map WIG (Wojskowego Instytutu Geograficznego 1919-1939)

Kilka dawnych map ziem polskich

Dawne mapy Roztocza i okolic

Dawne mapy Krakowa i okolic

Dawne mapy ziem czeskich

 

'Ptolemejska' mapa świata z dzieła ' Liber cronicarum cum figuris et ymaginibus'
(Hartmann Schedel, Norymberga 1493)
Więcej o tej księdze (ze zbiorów BU KUL) - na naszych stronach (kliknij w tytuł).

 

 Madaba, mozaika w kościele z VI w.

Najstarsza mapa świata biblijnego, ok. r. 565  [ 1 ]   [ 2 ]

Odkryta w jordańskiej Madabie (w kościele z VI wieku)
mozaika przedstawia okoloną murami Jerozolimę
- w centrum świata bizantyńskiego.
Po podziale cesarstwa rzymskiego w 395 roku
spadkobiercami Ziemi Świętej zostali
władcy Bizancjum, którzy wznosili w całym regionie
kościoły dla uczczenia ważnych miejsc,
mających znaczenie w życiu Chrystusa.
Kiedy tereny te podbili muzułmanie,
takie kościoły bywały przekształcane w meczety.

 

Ilustracja - archiwum Studium  Biblicum Franciscanum, Jerozolima;
za: National Geographic Polska, nr 10 (37), październik 2002

Antyczna wizja świata według Hecataeusa z Miletu (około 550-490 przed Chrystusem) - rekonstrukcja

 

 John Rennie Short, 2003

John Rennie Short: The World Through Maps. A History of Cartography, Firefly Books, Oct. 2003,
ss. 224, 200 kolorowych fotografii, mapy, diagramy, bibliografia, indeks, ISBN: 1-55297-811-7

 

 

 

 


Autor: Jan Wasilewski
Ostatnia aktualizacja: 14.05.2008, godz. 20:11 - Jan Wasilewski