Księgozbiór rodziny Czorbów z Krasiłowa na Wołyniu

w zbiorach Starych Druków BU KUL.

Księgozbiór o. Konstantego Czorby

Wstęp

1. Wprowadzenie

2. Krasiłów - rezydencja Sapiehów i Czorbów

3. Biblioteka Krasiłowska i losy księgozbioru

4. Księgozbiór o. Konstantego Czorby

5. Podsumowanie


  Jest to księgozbiór jednorodny, liczący 377 tomów. Składa się wyłącznie ze starych druków, głównie o treści teologicznej. Wiele dzieł do tego zbioru zgromadził prawdopodobnie sam o. Konstanty Czorba.

  Książki należące do omawianego księgozbioru mają następujące formaty bibliograficzne: folio (2°), quarto (4°), octavo (8°), duodecimo (12°), sedecimo (16°).

  Jest on zróżnicowany pod względem językowym. Najwięcej w nim jest starych druków pisanych po łacinie - stanowią więcej niż połowę księgozbioru (196). Drugie miejsce zajmują pozycje w języku francuskim (138), następnie włoskim. Tylko pięć jest w języku polskim, jedna w języku niemieckim i jedna w języku greckim. W zbiorze znajduje się 9 poloników, pozostałe to druki obce.

  Po dokładnym prześledzeniu adresu wydawniczego można stwierdzić, że druki zostały wydane w 49 miastach liczących się wówczas krajów europejskich. Najwięcej dzieł wyszło w Paryżu (78 pozycji). Z Wenecji pochodzi 19, z Kolonii 16, z Rzymu 13, z Lyonu 10, z Antwerpii 9, z Warszawy - 6. W innych miastach zostało wydanych po pięć lub mniej niż pięć druków.

  Wśród książek znajduje się wiele wykonanych w znanych i bardzo zasłużonych dla drukarstwa europejskiego oficynach wydawniczych. Reprezentowana jest drukarnia Jana Oporina z Bazylei, Krzysztofa Plantina, z jego słynnym sygnetem drukarskim na stronie tytułowej, ręką trzymającą cyrkiel i dewizą "Labore et constantia". Cztery druki pochodzą ze słynnej drukarni paryskiej Sebastiana Cramoisy, który był wybitnym drukarzem, a także pierwszym dyrektorem drukarni królewskiej w Paryżu. Kilka poloników występujących w zbiorze było drukowanych w Warszawie w II połowie XVIII wieku w oficynach jezuitów i pijarów.

  W badaniach nad historią bibliotek, a także losów różnych księgozbiorów, bardzo ważną rolę odgrywają zapiski rękopiśmienne. Przy opracowywaniu księgozbiorów prywatnych dowodem przynależności do określonego zbioru książek jest pismo właściciela lub właścicieli. Anna Czekajewska-Jędrusik w swoim artykule pt. "Elementy Rękopiśmienne w drukowanej książce staropolskiej" tak o tym pisze: "Człowiek, który stawał się właścicielem książki, najczęściej ją przede wszystkim oprawiał, a następnie opatrywał znakiem własnościowym. Jeśli nie poprzestawał na włączeniu jej do swego księgozbioru, oddawał się lekturze, a więc wchodził z książką i jej autorem w głęboki, intymny kontakt, którego ślady w książce są niekiedy niewidoczne i nietrwałe" [ 32 ]. Zatem w zapiskach rękopiśmiennych najważniejsza jest nazwa właściciela. Może nią być zarówno osoba fizyczna jak i instytucja. Wokół niej pojawiają się dodatkowo określenia, które przybliżają sylwetkę właściciela lub właścicieli danego księgozbioru, często określając jego status społeczny, zawodowy czy też majątkowy. Tak więc najpopularniejszym znakiem własnościowym umieszczanym w książce, oprócz innego rodzaju not i uwag, są zapiski rękopiśmienne. Na kartach tytułowych druków z Krasiłowa znajdują się trzy rodzaje zapisków następującej treści:

Bibl. Krasiłowska
Biblo: Xią: Miko: i Ida: Sapiehow lub Bi: Xią: Miko: i Ida: Sapiehow
Biblo: Xią: Miko: Sapiehy

 Zapisek proweniencyjny z księgozbioru z Krasiłowa

Ostatni z wymienionych wyżej rodzajów zapisków proweniencyjnych: "Biblo: Xią: Miko: Sapiehy."

 


  W dzisiejszych badaniach księgozbiorów historycznych i w pracach poświęconych problemom kultury staropolskiej coraz częściej wykorzystywane bywają te niepospolitej wagi źródła pozwalające na poznanie nie tylko dróg niekiedy losów książki, ale przede wszystkim mentalności człowieka – przedstawiciela określonej formacji kulturowej [ 33 ].

  Zewnętrzna szata księgozbioru krasiłowskiego, zwłaszcza druków wydanych w formacie folio (2°) świadczy o tym, że właściciele nie żałowali środków na należytą oprawę książek. Kilka woluminów tego właśnie formatu posiada oprawę ozdobioną za pomocą radełek. Zastosowanie radełka powodowało podzielenie powierzchni oprawy starego druku na szereg ram. Centralne miejsce zajmowała plakieta, znajdująca się na środku okładziny górnej i dolnej. Plakieta zawierała często motywy biblijne, heraldyczne, rzadziej mitologiczne. Bardzo często radełka zawierały miniaturowe portrety panujących królów i książąt, a także pisarzy i uczonych danej epoki.

  Przykładem takiej właśnie oprawy jest starodruk o sygnaturze II d. 300. Autorem tego dzieła jest Lucianus Samosatensis, z pochodzenia Grek, satyryk, pisarz i mówca. Dzieło zostało wydrukowane we Frankfurcie w 1568 roku. Książka została oprawiona w półskórek. Na górnej okładzinie widoczne są dwie pary podwójnych linii, które wytyczają zwierciadło, tworząc bordiurę. Pomiędzy liniami zostały wyciśnięte stylizowane ornamenty roślinne w formie spłaszczonej ósemki. Bordiury są ozdobione radełkami wizerunkowymi, charakterystycznymi właśnie dla XVI wieku.

 Szesnastowieczna oprawa w półskórek   Przedstawione na nich są zarówno postacie biblijne, jak i postacie świętych. Widoczny jest św. Piotr z potrójnym krzyżem, św. Paweł z książką i mieczem, a także król Dawid, patron muzyki kościelnej trzymający harfę (zamieszczone tu ilustracje niestety nie mogą przekazać tych słabo czytelnych szczegółów - przyp. red.). Książka zamykana jest na dwie klamry wykonane w całości z metalu, zakończone uchwytami i zapinkami. Innym przykładem oprawy, gdzie zostały wykorzystane radełka to dzieło Cyryla Aleksandryjskiego (sygnatura II d. 293), oprawione w brązową skórę. Zewnętrzna bordiura zawiera radełka portretowe, a wewnętrzna sceny biblijne: Adam i Ewa przy drzewie Wiadomości Dobrego i Złego i napis Peccatum, Chrystus Zmartwychwstały wychodzący z grobu z napisem Iustitia, Chrystus na krzyżu, pod krzyżem Matka Boska i św. Jan z napisem Sacrificio, wąż miedziany na pustyni jako zapowiedź Chrystusa uzdrawiającego ludzkość z grzechu.
  Twórcami radełek (czyli tłoków introligatorskich) w sztuce zdobienia opraw byli anonimowi rytownicy, ale również artyści tej miary jak Holbein czy Dürer. Na niektórych z tych tłoków można odczytać imiona ich twórców, czasem daty ich powstania.

 

  Księgozbiór z dalekiego Krasiłowa na Wołyniu w ponad 60% zawiera książki wydane w XVIII wieku. Sztuka książkowa, jak każda sztuka użytkowa, odbijała ogólne prądy i tendencje każdej epoki, w tym przypadku epoki oświecenia. W XVIII stuleciu królowały trzy style artystyczne. Na początku XVIII w. barok, w latach 1720 - 1770 - rokoko, a następnie neoklasycyzm. Odbicie wszystkich trzech znajdujemy również w sztuce zdobnictwa książki w starych drukach biblioteki krasiłowskiej. Styl barokowy znalazł swoje miejsce na kartach tytułowych i na kartach frontispisów wykonywanych wówczas metodą miedziorytową, często przez wybitnych artystów. Były to przeważnie sceny alegoryczne z najbardziej powszechną odmianą alegorii personifikacją czyli uosobieniem. W dziele autorstwa Diaza Sancheza de Avila, karmelity bosego, pisarza i myśliciela teologicznego z przełomu XVI i XVII w. (sygn. II d. 303) na karcie tytułowej znajduje się miedzioryt, przedstawiający siedzące postacie kobiece symbolizujące trzy cnoty kardynalne: wiarę z krzyżem, nadzieję z kotwicą i atrybutem pokory gołębiem oraz miłość karmiącą dziecko znajdującą się w otoczeniu dzieci. Towarzyszą im jeszcze dwie postacie symbolizujące doskonałość moralną i wieczną szczęśliwość. Pomiędzy wiarą i nadzieją w ozdobnym kartuszu widoczna jest ręka Boga Ojca, wyłaniająca się z chmur, trzymająca laskę oznakę potęgi nadprzyrodzonej. U góry kartusza znajduje się napis: Tenebit me dextera tua. W starodruku o sygnaturze II d. 312 znajduje się monumentalny frontispis. Autorem dzieła jest Ambroży biskup Mediolanu (ok. 340 - zm. 397) święty, jeden z doktorów Kościoła Zachodniego, wielki autorytet moralny swoich czasów, nazywany "Kolumną Kościoła". Druk zawiera dzieła Ambrożego i został wydany w Kolonii w 1616 roku. Frontispis przedstawia kompozycje grupową. Św. Ambroży znajduje się w otoczeniu ojców kościoła: św. Augustyna w szatach pontyfikalnych z długą brodą, zamyślonym obliczem, otwartą księgą w jednym ręku, a gorejącym sercem przebitym strzałą w drugiej. Kolejną postacią jest św. Grzegorz Wielki w tiarze i z potrójnym krzyżem, atrybutem św. Piotra, oraz św. Hieronim przedstawiony jako tłumacz Pisma Świętego. Jest on półnagi i wychudzony, u jego stóp leży lew. Sam św. Ambroży przedstawiony jest z ulem, jednym ze swoich atrybutów. Wiąże się to z legendą o pszczołach składających miód na ustach tego świętego. U góry frontispisu znajduje się personifikacja Kościoła katolickiego. W jednej ręce trzyma wizerunek świątyni jerozolimskiej, w drugiej klucze Piotrowe. Po bokach znajdują się czterej Ewangeliści: Jan z orłem, Marek ze lwem, Mateusz z aniołem i Łukasz z wołem. Na dole w kartuszu widnieje napis Virtute Duce.

  W połowie XVIII wieku szata graficzna książki zmienia się zasadniczo, nabierając lekkości i delikatności. Znikają też wielkie formaty książek ustępując miejsca formatom quarto, octavo lub nawet duodecimo. Ilustracje miedziorytowe pojawiają się w całej książce. Zaczyna dominować bogata ornamentyka z motywami kwietnymi, liśćmi palmowych, pojawiają się ramki i różne rodzaje winiety.

 

 

  Wręcz przepięknie ilustrowaną książką z biblioteki krasiłowskiej, zawierającą wszystkie cechy typowe dla zdobnictwa obowiązującego w stylu rokoko jest dzieło o sygnaturze II c. 377, którego autorem jest Nemesianus z Kartaginy, poeta z III w. Książka w części pierwszej traktuje o myślistwie, rybołówstwie i żeglarstwie. Opracowana została przez Kaspra Bartha i Teodora Jansona. W drugiej części dzieła znajdują się bukoliki, obrazujące wyidealizowane sceny z życia pasterzy, myśliwych i rybaków.

  Strona przedtytułowa jest ozdobiona przepięknym miedziorytem, przedstawiającym scenę z polowania. W części drugiej można oglądać winiety, utworzone albo przez ornament albo zawierające sceny figuralne. W całym dziele można wyróżnić dwa rodzaje winiet: występującą w nagłówku winietę en-tête, przedstawiającą np. Pana - opiekuna kóz i owiec. Drugi typ winiety, tzw. finalik, znajduje się na końcu każdego rozdziału. Zawiera on elementy figuralne lub roślinne.

 

 

 Scena z polowania: miedzioryt


  Księgozbiór ofiarowany prze rodzinę Czorbów dla Uniwersytetu Lubelskiego jest w ponad 90% teologiczny. Reprezentowane są tu wszystkie działy tej nauki. W zbiorze znalazły się dzieła z zakresu teologii historycznej, dotyczące zarówno historii kościoła, jak i omawiające historię poszczególnych zakonów dominikanów, franciszkanów i jezuitów. Zostało zgromadzonych dużo książek z zakresu teologii praktycznej, a zwłaszcza homiletyki. W Warszawie w 1795 roku zostało wydane dziełko autorstwa księdza Tomasza Grodzickiego, proboszcza kościoła św. Jędrzeja w Warszawie (sygn. II b. 1324). Zawiera ono m.in. rejestr mów parafialnych na okres Adwentu, Bożego Narodzenia, na zakończenie roku, na Święto Trzech Króli, rozmyślania Męki Pańskiej. Prawo kanoniczne reprezentuje starodruk, którego autorem jest teolog paryski Petro de Bollo z zakonu dominikanów (sygn. II c. 385). Książka została wydrukowana w Lyonie w 1598 roku. Na ostatniej karcie druku znajduje się pełny tekst całości przywileju wydawniczego nadanego księgarzowi i drukarzowi lyońskiemu przez króla Henryka III, używającego jeszcze w 1587 roku tytułu króla Polski, jak wynika to z tekstu przywileju. Wśród dzieł z zakresu teologii w księgozbiorze znajdują się druki dotyczące teologii systematycznej, dogmatycznej i moralnej, a także monografie o życiu i działalności wybitnych papieży - Grzegorza I Wielkiego, Clemensa XI i innych.
  Oprócz książek o treści teologicznej księgozbiór krasiłowski posiada w niedużym zakresie również książki reprezentujące następujące działy: powieść obyczajową, poezję liryczną (a szczególnie jeden z jej gatunków - pieśń religijną), językoznawstwo, literaturę antyczną, filozofię, nauki medyczne i historię.

  Wśród tych tomów znajduje się podręcznik dla młodzieży (sygn. XVIII 6291). Jego autorem jest Daniel Vogel; tytuł dziełka to "Rozmaite uciechy albo zgromadzenie niektórych geograficznych, fizycznych, politycznych historycznych nauk i przypadków na pożytek i snadnieysze poięcie polskiego ięzyka...".

 Podręcznik dla młodzieży   Książkę wydano we Wrocławiu w 1768 roku z tytułem równoległym w języku niemieckim. W przedmowie do podręcznika autor pisze następujące słowa, uzasadniając potrzebę i konieczność wydania tego typu książki:

"[...] Sprawę za rzecz słuszną mam: że nie arogancyja, ani omylnej sławy chciwość; lecz szczera miłość do młodzieży kwitnącej, w której wielką żądność Polskiego języka się nauczyć, zoczyłem [...] Na koniec łaskawego czytelnika, powinszowawszy mu wszelkiego pożądanego zdrowia i wszelkich pomyślnych sukcesów, przy zaleceniu uniżonych i powolnych usług swych, Boskiej oddaję opatrzności" [ 34 ].

 

  Książkę Vogla wydrukowano w oficynie rodziny Kornów, pochodzącej z Frankonii, mającej polskie obywatelstwo i wykazującej wiele zainteresowania dla spraw polskich. Utrzymywali oni kontakty z nauczycielami języka polskiego i drukowali u siebie m.in. podręczniki dla młodzieży polskiej.

  Z zakresu medycyny w zbiorze znajduje się bardzo interesujące dzieło (sygn. II b. 1250) Aleksandra Trallianusa "Medici Libri...", wydane w Bazylei w 1556 [?], w którym opisywane są bardzo różne jednostki chorobowe oraz dolegliwości, na które cierpią ludzie. Autor podaje też przyczyny ich powstania, a także sposoby leczenia i odżywiania. Jedną z wielu rad dla cierpiących na dyzenterię jest odpowiednie odżywianie, czyli rada, według której w czasie kuracji należy jeść kaszę jęczmienną, warzywa i ryby morskie.
  Przykładem pięknej poezji lirycznej są pieśni będące panegirykiem ku czci Najświętszej Marii Panny. Autorem dzieła jest Dionysius Petavius z zakonu jezuitów. Zostało ono wydane w Paryżu w 1700 roku (sygn. II a. 1147- II a. 1148). Orosius Paulus, biskup chrześcijański, uczeń św. Augustyna jest autorem "Historiarum libri VII..." (sygn. II a. 1117). Historia obejmuje dzieje powszechne od biblijnego stworzenia świata do roku 417 po Chrystusie. W swojej pracy Orosius korzystał z materiałów źródłowych, głównie z Liwiusza, Tacyta i Swetoniusza. Dzieło zostało wydane w Kolonii w 1536 roku; jako oprawy na górnej i dolnej okładzinie użyto zapisanego pergaminu.

Przypisy

32. A. Czekajewska-Jedrusik, Elementy rękopiśmienne w drukowanej książce staropolskiej,
      [w:] Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, cz. 4, 1980, s. 69
33. Ibidem, s. 87
34. D. Vogel, Rozmaite uciechy albo Zgromadzenie niektórych geograficznych, fizycznych, politycznych i historycznych
      nauk i przypadków... [Wrocław] Za nakładem Fryderyka Korna, 1768, knlb. 6-7

 

 

Autor: Jan Wasilewski
Ostatnia aktualizacja: 14.05.2008, godz. 21:40 - Jan Wasilewski