Prezentacja Biblioteki Narodowej w Paryżu
Bibliothèque nationale de France

mgr Arkadiusz Adamczuk

14.II 2004 r.

 

www.bnf.fr   katalog BnF

 

  W maju i czerwcu 2004 roku, dzięki stypendiom Instytutu Katolickiego w Paryżu oraz Pani Anny Zaleskiej, przebywałem w Paryżu. Celem tegoż pobytu było dokończenie gromadzenia materiałów do doktoratu pisanego w Instytucie Historii Sztuki KUL pod kierunkiem Pani Profesor Urszuli Mazurczak jak też odbycie stażu bibliotekarskiego. Szczegółowe opisanie francuskiej Biblioteki Narodowej, jak też wszystkich zadań przekracza ramy tego szkicu. Tutaj chciałbym jedynie podzielić się kilkoma spostrzeżeniami, które nasunęły mi się w czasie poznawania BnF, a w jakiś sposób wydają się być istotne bądź ciekawe.
  Na samym wstępie trzeba podkreślić zasadniczą różnicę między biblioteka uniwersytecką a biblioteką narodową. Pierwsza nastawiona jest służebnie wobec czytelnika, któremu uprzystępnia książki na różnoraki sposób, wypożyczając je w czytelniach i w wypożyczalni. Biblioteka Narodowa przede wszystkim chroni książki, archiwizując je dla przyszłych pokoleń. Wynikają z tego siłą rzeczy ograniczenia dla czytelnika, które miałem okazję obserwować.

  Zaczątki Francuskiej Biblioteki Narodowej sięgają czasów średniowiecza i biblioteki królewskiej zgromadzonej w Luwrze (Louvre) przez Karola V w 1368 roku. Szczególny jej rozkwit rozpoczął się po wydaniu w 1537 roku przez króla Franciszka I specjalnego ordonansu, ustanawiającego egzemplarz obowiązkowy. Czasy bez wątpienia istotne w jej dziejach to okres Colberta, ministra Króla-Słońce – Ludwika XIV. Kataklizmy dziejowe, które dosięgły Francję – Rewolucja Francuska, Komuna Paryska, I i II wojna światowa – szczęśliwie oszczędziły zbiory BnF. Dzięki temu w chwili obecnej posiada ona ponad 11 milionów jednostek bibliotecznych. Są one rozlokowane w kilku miejscach na terenie Paryża i poza nim (wydzielone części BnF to Site Richelieu, Bibliothèque de l'Arsenal, Bibliothèque-Musée de l'Opéra i Maison Jean Vilar w Awinionie oraz rozrzucone w różnych miejscach, także powyższych, pracownie konserwacji). Od roku 1996 głównym obiektem BnF jest ogromny kompleks przy rue Tolbiac, zwany Site François-Mitterrand, zbudowany z inicjatywy tegoż prezydenta. W czterech wieżach wysokich na 79 m każda zgromadzono większość z ogromnego księgozbioru (łączna długość półek wynosi 395 km!). Czytelnie dla studentów i naukowców mieszczą się między wieżami w cokole otaczającym kompleks. Ich okna wychodzą na przepiękny, wewnętrzny ogród, będący w istocie fragmentem sosnowego lasu. Budynek ten, zaprojektowany w całości przez jednego architekta (Dominique Perrault), pomyślany został bardzo nowocześnie. Projekt łączy w sobie trzy podstawowe materiały: beton, metal i szkło, integrując je z naturalnymi, żywymi drzewami i innymi roślinami.

BnF - plan i projekt autorstwa Dominique Perrault

Bibliothéque Nationale de France; fot. z witryny autora projektu

Projekt jest bardzo śmiały ze względu na swoją wizję, wielkość i rozmach, nie jest jednak pozbawiony pewnych wad, wytykanych zresztą w prasie francuskiej. Jedną z nich jest ogrom kompleksu i umieszczenie magazynów na wysokich piętrach. Powoduje to ich nagrzewanie przez słońce; nawet specjalne drewniane żaluzje czy nawet energochłonna klimatyzacja niezbyt tu pomagają (autor tych słów sam miał okazję doświadczyć skutków działania czerwcowego słońca). Biura i pracownie, również ulokowane w wieżach, podobnie są bardzo przegrzane. Po lewej - widok na Site François-Mitterrand od Sekwany

  Skomplikowany system komputerowy BnF nie jest zbyt przyjazny – szczególnie dla starszych czytelników. Dla wielu z nich podstawowym problemem jest konieczność rezerwacji poprzez komputer miejsca w czytelni. Wymusza to zaplanowanie pracy z dokładnością przynajmniej półgodzinną, bowiem bez rezerwacji miejsca nie można zamówić - również komputerowo - książki. Cyrkulacja książek między magazynami a czytelniami odbywa się poprzez system specjalnych wózków, poruszających się samodzielnie po sieci szyn.

  Francuska Biblioteka Narodowa (BnF) według swojego statutu ma przede wszystkim za zadanie gromadzenie i ochronę księgozbioru związanego z kulturą frankofońską. Jego udostępnianie jest zadaniem drugoplanowym i niekiedy kolidującym z pierwszym.

Awers i rewers chipowej karty bibliotecznej, wystawionej autorowi 4 maja 2004 r. (ważność - rok od daty wystawienia)

 

  Uzyskanie karty bibliotecznej (opartej na technologii chipowej) jest dość trudne. Przy pierwszym kontakcie z biblioteką należy udokumentować potrzebę korzystania ze zborów BnF choćby niemożnością uzyskania danych materiałów w innych bibliotekach Paryża czy Francji. Z kolei rolą bibliotekarza na stanowisku obsługi czytelnika (Orientation des lecteurs) jest sprawdzenie czy rzeczywiście tak jest i ewentualne udzielenie zgody na korzystanie ze zbiorów BnF.

 

Wyżej: jedna z czytelni w Site François-Mitterrand; z prawej: rewers z Réserve des Livres rares     W budynku przy rue Tolbiac przechowywane są wszystkie książki drukowane, w tym również starodruki. Jednak nie wszystkie wydrukowane przed 1800 rokiem książki podlegają ochronie specjalnej. Ich ilość (dzięki egzemplarzowi obowiązkowemu, istniejącemu jeszcze od czasów Franciszka I) jest na to zbyt wielka. W BnF istnieje dział o nazwie Réserve des Livres rares, który gromadzi i opracowuje 'książki rzadkie'.

  Do 'książek rzadkich' należą wszystkie inkunabuły, a w dalszej kolejności starodruki cenne ze względu na szatę graficzną, rzadkie wydanie, specjalnie cenną oprawę bądź też posiadające ważną lub rzadką proweniencję, autograf autora, rękopiśmienne notatki ważnych osób. W Réserve des Livres rares gromadzi się, z tych samych powodów, również książki współczesne, nawet wydane w XXI wieku. Dostęp do tych zbiorów jest bardzo ograniczony i wymaga specjalnego, osobnego podania na piśmie, zaś na rewersie (wzór wyżej po prawej), wypisywanym ręcznie, trzeba uzasadnić potrzebę korzystania z oryginału. Normą jest udostępnianie mikrofilmów – w celu możliwie najszerszej ochrony zbiorów.

U góry z lewej i w środku: czytelnie w Site François-Mitterrand (fot. © Myr Muratet / BnF);
u góry z prawej - zbiory fotograficzne w Site Richelieu; niżej - czytelnie w Site Richelieu (© J. C. Ballot / BnF)

  Oprócz Site François-Mitterrand zbiory francuskiej Biblioteki Narodowej ulokowane są w miejscu o nazwie Site Richelieu - w gmachu przy rue Richelieu. Jest to dawny główny budynek biblioteki. Tutaj znajdują się między innymi dwie wspaniałe czytelnie, perły architektury z połowy XIX wieku. Zaprojektował je Henri Labrouste (1801 - 1875); ich przekrycia, oparte na przenikających się łukach i kopułach wykonane zostały z elementów żeliwnych (jako jedna z pierwszych na świecie budowli o metalowym szkielecie) i do dziś urzekają elegancją. W kopułach przykrywających owalne duże sale czytelni wstawione są duże świetliki, dające bardzo przyjemne, nie nużące oczu, naturalne światło.

Czytelnie w starej siedzibie głównej BnF - Site Richelieu; po bokach fotografie z pocz. XX w., w środku sztych z XIX w.

Obie strony rewersu z oddziału manuskryptów w czytelni w paryskiej Site Richelieu (Bibliothéque nationale de France)

 

  Przy ulicy Richelieu zgromadzone zostały przede wszystkim rękopisy. Obejmują one obszar kultury zachodniej, a więc łacińskie średniowieczne kodeksy, jak również nowożytne i współczesne rękopisy będące spuścizną po wielkich francuskich twórcach. Ale biblioteka posiada również kodeksy orientalne, greckie, hebrajskie, blisko i dalekowschodnie. W tym miejscu zgromadzone zostały również zbiory numizmatyczne, kartograficzne i ikonograficzne. [Z tego powodu BnF przekracza ramy, jakie w Polsce przynależne są bibliotekom, i zbliża się do naszego pojęcia muzeum dziejów kultury - przyp. red.]

 

  Biblioteka w Arsenale (Bibliothèque de l'Arsenal), gromadzi zarówno rękopisy jak i książki drukowane. Jest częścią BnF, jednak ze względu na historię tej kolekcji nie włączono jej do ogólnych zbiorów; cała pozostała w miejscu gdzie była gromadzona od roku 1797.

Wyżej: Biblioteka BnF w Arsenale; hol, salon ekspozycyjny, fasada gmachu (© David Carr / BnF - Bibliothèque de l'Arsenal)

 

  Arsenał, dawna siedziba mistrzów artylerii, mieści się w tej samej dzielnicy co Bastylia. Antoine-René d'Argenson, markiz Paulmy, w połowie XVIII wieku utworzył w Arsenale kolekcję (encyklopedyczną) książek, manuskryptów i rycin, którą udostępniał uczonym i światłej publiczności. Po Rewolucji Francuskiej, w 1797 roku Arsenał stał się biblioteką publiczną. W 1934 roku Biblioteka Arsenału została przyłączona do Biblioteki Narodowej. W Arsenale, gruntownie przebudowanym w latach 1841 – 1880 przez Théodore Labrouste (1799 - 1885), zachowały się jednak XVII- i XVIII-wieczne salony, które można zwiedzać podczas Dni Dziedzictwa Narodowego (Journées du patrimoine) lub za zgodą Centrum Zabytków Narodowych (Centre des monuments nationaux).

Z kolei zbiory dotyczące teatru i sztuki dramatycznej: plakaty, afisze, programy teatralne i inne druki ulotne związane z teatrem, dokumenty i materiały ikonograficzne (np. kostiumy czy nawet elementy scenografii) i archiwistyczne zgromadzono w Operze Paryskiej, która w tym zakresie swojej działalności też jest częścią francuskiej Biblioteki Narodowej jako Bibliothèque-Musée de l'Opéra. Zdecydowana większość tych zbiorów dotyczy działalności paryskiej Opery Narodowej i Théâtre de l'Opéra-Comique. Istotą kolekcji są partytury, nuty i interpretacje pochodzące z dawnej Królewskiej Akademii Muzycznej, utworzonej przez Ludwika XIV w roku 1671.   Zbiory Bibliothèque-Musée de l'Opéra są dostępne dla publiczności już od 1875 roku.

Ostatnim i najmłodszym, 'zamiejscowym' oddziałem paryskiej Biblioteki Narodowej jest Maison Jean Vilar w Awinionie. Instytucję tę utworzono w 1979 roku dla ocalenia spuścizny wielkiego artysty i animatora francuskiego teatru XX w., którym był twórca słynnego w świecie festiwalu teatralnego w Awinionie, Jean Vilar (1912 - 1971). Placówka prowadzi publicznie dostępną wideotekę i audiotekę (archiwum dźwiękowe), gromadzi dokumenty, wydawnictwa, druki ulotne, afisze, programy, repertuary, wycinki prasowe i fotografie dotyczące festiwalu (od 1947 roku), posiada także bogate zbiory kostiumów (ponad dwa tysiące) i ich projektów oraz różnych pamiątek życia teatralnego w powojennej Francji. Osobne zbiory dotyczą osoby Vilara, który całe swoje życie poświęcił teatrowi. Ośrodek Maison Jean Vilar regularnie organizuje różne wystawy i imprezy kulturalne.

  Szczególnie istotną sprawą, związaną z pracą naukową w Bibliotece Narodowej (w dziale rękopisów) i ze stażem była kwestia procedur bezpieczeństwa związanych z ochroną zbiorów zabytkowych. Wszystkie budynki publiczne w Paryżu, w tym muzea i biblioteki podlegają antyterrorystycznej ochronie, takiej jak na lotniskach. Każdy wchodzący jest prześwietlany w bramce wykrywającej metale, a jego bagaż jest sprawdzany przez ochronę pod kątem wnoszenie niebezpiecznych przedmiotów. W bibliotekach torby zostawia się w szatni. W Site François-Mitterrand można poprosić o specjalną przezroczystą torbę z plastiku (do zawieszenia na ramię) na materiały własne, co w ogromnych przestrzeniach biblioteki bardzo ułatwia pracę.
  W zbiorach specjalnych (Réserve des Livres rares i działy rękopisów) dodatkowo otrzymuje się przy wejściu do czytelni specjalną kartkę, którą trzeba okazywać dyżurnemu, każdorazowo wychodząc i wchodząc do czytelni, gdy opuszczamy ją chwilowo (np. na kawę). Kończąc pracę w danym dniu należy rozliczyć się z wypożyczonych materiałów. Wówczas bibliotekarz, dyżurujący przy stanowisku te materiały wydającym, na obowiązek sprawdzić czy nic nie wynosimy ukradkiem. Dopiero wtedy wystawia specjalną karteczkę, którą podpisuje osobiście, że czytelnik rozliczył się z materiałów. Dyżurny przy drzwiach może czytelnika wypuścić zwracając mu kartę biblioteczną dopiero otrzymawszy taka kartkę.

  Ochrona zbiorów specjalnych polega również na ich digitalizacji i udostępnianiu w sieci internetowej. Mimo posiadania ogromnych i ułatwiających pracę zbiorów mikrofilmów BnF zdecydowała się na stworzenie baz danych obejmujących materiał ilustracyjny: miniatury w rękopisach średniowiecznych (baza Mandragore), jak też w książkach nowoczesnych (baza Gallica).
  Gromadzenie zbiorów to przede wszystkim egzemplarz obowiązkowy (depot legal). Francuskie prawo daje ten przywilej tylko Bibliotece Narodowej. Obejmuje on 4 egzemplarze książki i czasopisma oraz jeden egzemplarz książki artystycznej czy bibliofilskiej - niskonakładowej. Nie ma więc większych problemów z egzekwowaniem egzemplarza, zwłaszcza, że umieszczenie książki w zbiorach BnF jest dla wydawcy nobilitacją. Ogromna ilość książek zmusza wiec bibliotekę do cedowania części tytułów na sieć bibliotek regionalnych. W strukturze gromadzenia zbiorów ważna jest również wymiana książek z bibliotekami na całym świecie, szczególnie oczywiście w krajach frankofońskich. Jednak i inne kraje dostarczają cennych pozycji. Polska zajmuje tu pozycję bardzo ważną, będąc w czołówce partnerów zagranicznych BnF.

  Francuska Biblioteka Narodowa prowadzi również szeroką działalność wydawniczą, wystawową i edukacyjną. Organizowane są sympozja, spotkania z wybitnymi pisarzami i naukowcami. W trakcie pobytu autora tej relacji BnF była współorganizatorem wystawy pod tytułem 'Paris 1400', eksponowanej w Muzeum w Luwrze, gdzie biblioteka udostępniła wspaniałe iluminowane rękopisy powstałe dla króla Karola VI i członków jego rodziny, między innymi arcybibliofila średniowiecza, księcia Jeana de Berry.

Arkadiusz Adamczuk

Autor w czasie prezentacji, BU KUL, 28 lutego 2005 r.

 

Dodatkowe tłumaczenia i rewizja językowa: Marcela Wasilewska