Krótki szkic o długiej historii ekslibrisu
Zbigniew Jóźwik: lubelski artysta ekslibrisu i przyrodnik, grafik, bibliofil i poeta
Krótki szkic o długiej historii ekslibrisu
|
Wyraz "ekslibris" pochodzi od łacińskich słów ex libris, co znaczy "z książek", w domyśle "z książek czyichś". W polskiej terminologii istnieje słowo "księgoznak", jednak jest rzadko używane. Ekslibris miewa zwykle postać niewielkiej, ozdobnej karteczki (naklejki), rzadziej stempla i jest umieszczany na wewnętrznej stronie okładki książki, będąc znakiem jej właściciela. |
"[...] Typowy ekslibris od połowy XV wieku ma formę heraldyczną, rzadko z portretem, częściej z rysunkiem alegorycznym, dewizami, sentencjami i mottami. Za prototyp ekslibrisu uważa się tabliczki dołączane do rękopisów egipskich (1400 r. p.n.e.) i asyryjskich (VII w. p.n.e.). W Europie znany już w okresie feudalizmu w postaci herbów malowanych na rękopisach, najczęściej na dolnym marginesie pierwszej karty tekstu. W Polsce najstarszy datowany ekslibris pochodzi z początku XVI w. W połowie XV w. pojawiła się forma naklejanej, graficznie opracowanej naklejki [...]". |
| Słownik terminologiczny sztuk pięknych, PWN 1969, s. 99 |
|
"Ekslibris jest najwłaściwszym i najszlachetniejszym sposobem oznaczenia własności książki, gdyż jako miniaturowe dzieło sztuki graficznej budzi uczucia estetyczne, będąc jednocześnie dowodem kultury jej właściciela. Istota ekslibrisu związana jest więc z umiłowaniem książki, z poziomem kulturalnym człowieka i podkreśla więź istniejącą między książką a jej właścicielem, którego imię i nazwisko widnieją na znaku graficznym". |
| Marian Jan Wojciechowski "Ekslibris godło bibliofila", Wrocław 1978 |
| Historia powstania ekslibrisu (spełniającego dzisiejsze kryteria i wymogi formalne), sięga czasów sprzed wynalezienia druku. Około 1450 roku powstał pierwszy znany "klasyczny" znak książkowy w formie naklejanej karteczki z odbitką drzeworytu. Tekst napisu informował o właścicielu i przestrzegał wandala lub złodzieja przed konsekwencjami niecnego czynu. Taki wczesny ekslibris znany jest z kolekcji rękopiśmiennych ksiąg, których właścicielem był Johannes Knabensberg, zwany także Hans Igler. Dowcipny tekst wykorzystuje tu grę słów: "Hanns Igler das dich ein Igel kuss" (Iglasty Hans [ostrzega] że może cię pocałować jeż). |
 |
 |
Inny wczesny i odosobniony przypadek ekslibrisu (ręcznie kolorowany drzeworyt z wizerunkiem anioła prezentującego herb) wystąpił nieco później (różne datowania mają rozpiętość od roku 1450 do 1470) w klasztorze Kartuzów Wirtembergskich w Buxheim w Szwabii. Uczony i zamożny mnich, Hildebrand Brandenburg z austriackiego Biberach, podarował do biblioteki swojego klasztoru kilka ksiąg, upamiętniając ten dar własnym znakiem na sporej karcie. Całość uzupełnił odpowiednią inskrypcją, zakończoną prośbą do czytelników o modlitwę za duszę darczyńcy. |
|
| Ten przykład łączy w sobie z dawna stosowany zapis właścicielski (często zaczynający się od słów "Ex libris...") - ze stosunkowo świeżym naonczas w Europie odkryciem druku z klocków. |
||
Od samego początku dziejów książki występowały w nich rozmaite znaki własnościowe, dziś zwane protoekslibrisami. Zwyczaj znakowania ksiąg zaczął się rozpowszechniać w Niemczech, Francji i Anglii, dotarł też szybko do Polski. Początkowo protoekslibrisy określały tylko właściciela rękopisu, z czasem - gdy ręcznie pisana i pięknie iluminowana księga stała się dziełem sztuki - również ją zdobiły. Tego rodzaju znak własnościowy (w formie malowanego herbu Bogoria) umieszczony na odwrocie pierwszej karty kodeksu pergaminowego Biblii z 1373 r. znajduje się obecnie w Bibliotece Kapitulnej w Gnieźnie. Protoekslibrisy zastosowano też do drukowanych inkunabułów - pierwszych dzieł sztuki drukarskiej, powstałych jeszcze przed końcem XV wieku. |
||
Wkrótce protoekslibris przekształcił się w superekslibris, czyli herb wytłaczany na zewnętrznej stronie przedniej okładziny księgi. Pojawiły się też nowe znaki własnościowe - herb szlachecki, monogram bądź inny symbol charakteryzujący właściciela - odciśnięte specjalnym, zwykle metalowym tłokiem. Tłoczenia były bezbarwne, barwne lub złocone. Pierwsze superekslibrisy polskie pochodzą z drugiej połowy XIV wieku (np. superekslibris wytłoczony na safianowej oprawie księgi rękopiśmiennej króla Kazimierza Wielkiego). Superekslibrisami zdobiono też inkunabuły. Największą popularność osiągnęły w XVI wieku, co wiązało się z praktyką kupowania książek w drukarniach w formie nie oprawionych, zszytych bloków, które oprawiano wedle gustu zamożnego właściciela. W miarę jak rozwijała się sztuka drukarska i techniki graficzne, rosły nakłady, książki zyskały własne okładki z seryjnych opraw i rozpowszechniało się stosowanie ekslibrisów (projektowanych na zamówienie a także tzw. "ślepych"), wklejanych do wnętrza książki; superekslibrisy stosowano coraz rzadziej, aż znikły zupełnie w XIX w. Pierwsze znane i datowane polskie ekslibrisy pochodzą z roku 1516 (1517?); należały do biskupa Macieja Drzewickiego z Drzewicy w Ziemi Radomskiej - późniejszego kanclerza wielkiego koronnego i zarazem włocławskiego, arcybiskupa i prymasa Polski. Był to znak drzeworytniczy wykonany prawdopodobnie w wiedeńskiej oficynie Hieronima Wietora z Lubomierza na Dolnym Śląsku. Zabytki te sprawiają, że Polska zalicza się do krajów o najstarszych tradycjach ekslibrisowych. |
||
Mistrzem sztuki graficznej na przełomie XV i XVI wieku był Albrecht Dürer, którego drzeworytowe i miedziorytowe ilustracje są arcydziełami sztuki rytowniczej. Prawdopodobnie on pierwszy wynalazł sztukę wytrawiania akwafortą i w latach 1515-1518 wykonał tą techniką kilkadziesiąt efektownych rycin. Dürer był też twórcą pięknych znaków książkowych ciętych w drewnie, wytyczając drogę następnym pokoleniom artystów książki. |
||
W pierwszej połowie XVI wieku iluminacje ręczne zaczęły zanikać, wypierane przez tańsze ilustracje drzeworytnicze, rozpowszechniał się także ekslibris właściwy. Ryty w klocku z drewna, odbijany na kartkach papieru, bywał często kolorowany ręcznie. Naklejano go na wewnętrznej stronie przedniej okładki i stawało się to w Europie coraz popularniejsze. Pierwsze francuskie ekslibrisy pochodzą z lat '20. XVI w. (właśnie z Francji upowszechniło się wyrażenie "ex libris" jako nazwa takiej formy znaku własnościowego dla książek), w Anglii pojawiły się w latach 1515 - 1534. W angielskiej historii ekslibrisu przełomową datą był rok 1574, kiedy to Sir Nicholas Bacon podarował Uniwersytetowi w Cambridge kolekcję ksiąg, oznakowanych ekslibrisami donacyjnymi. Pierwszy ekslibris portugalski pochodzi z roku 1587, tylko o rok jest późniejszy pierwszy ekslibris hiszpański (ale superekslibrisy znano w Hiszpanii już w latach '40. XVI w.). Najwcześniejsze przykłady z Włoch pochodzą z końca XVI w., zaś z Ameryki - dopiero z roku 1674 (wtedy to niejaki John Cotton zamówił w drukarni prostą nalepkę z nazwiskiem w ramce). |
 |
|
Obecnie ekslibris jest zwykle dziełem artysty grafika pełniąc podwójną rolę w książce: znaku własnościowego i elementu ozdobnego. Współcześnie nastąpiło przesunięcie wagi ku jego walorom artystycznym, nadając mu rolę samodzielnego rodzaju twórczości. Niewielka kompozycja graficzna (różne są techniki wykonania tych małych dzieł: drzeworyt, linoryt, miedzioryt, sucha igła, akwaforta itp., a ostatnio nawet techniki komputerowe) zwykle jednak zawiera imię i nazwisko właściciela, bądź też inicjały, pseudonim lub godło (albo nazwę instytucji). Dobry ekslibris jest syntetycznym portretem właściciela. Jego jakość zależy od trafności ujęcia, zakomponowania formy i czytelności treści, umiejętności powiązania ze sobą symboli i znaczeń, obrazów i słów. Może on wyrażać wprost albo w (nie dla każdego czytelnym) podtekście cechy fizjonomii lub osobowości posiadacza księgozbioru, zawierać atrybuty wykonywanej przezeń profesji, zajmowanego stanowiska, pełnionej funkcji, jego pozazawodowych zainteresowań lub też nawet nawiązywać do nazwiska. Choć twórca ekslibrisu i portretowany nie muszą się znać osobiście, to jednak zazwyczaj ostateczne dzieło stanowi wynik konfrontacji pomiędzy sztuką autoprezentacji i kamuflażu portretowanego, a zabiegami poznawczymi twórcy, wypadkową pomysłowości, fantazji i poczucia humoru tego ostatniego. Ekslibris jest zwykle wykonywany na zamówienie właściciela książek. Bywa, że ta sama osoba zamawia kilka różnych znaków u różnych grafików (np. dla oznaczenia różnych działów księgozbioru, ale i z innych powodów). Czasem ekslibris jest wynikiem własnej inicjatywy twórcy: stanowi upominek dla znanej czy bliskiej osoby albo powstaje z jakiejś specjalnej okazji. Trafiają się ekslibrisy małżeńskie i dziecięce. Zamawiają je również instytucje, np. biblioteki. To miniaturowe dzieło sztuki w wielce szlachetny sposób naznacza przynależność książki do danego księgozbioru i dokumentuje jej historię. Jest wyrazem szacunku dla książki, podkreślając więź między nią a jej właścicielem. Oprócz tych swoich funkcji ekslibris bywa też przedmiotem zbierackiej pasji. Może być kolekcjonowany wedle zastosowanej do jego tworzenia techniki, poruszonych motywów, podjętego tematu czy też autora. W pewnych przypadkach uważany bywa nawet za substytut wizytówki. Zdarza się też, że funkcjonuje w oderwaniu od księgozbioru jako odrębny, samodzielny drobiazg graficzny - czyli pseudoekslibris. |
|
"[...] Ekslibris. Taką częściowo przyswojoną formą, a ponadto zleksykalizowaną, czyli traktowaną jako jeden wyraz, stało się łacińskie wyrażenie ex libris. Spółgłoskowy wygłos każe je Polakom uważać za formę rodzaju męskiego (ten) ekslibris - pisaną łącznie i przez "ks", bo w tworach przystosowanych do polskiej ortografii "x" nie istnieje (por. ekskomunika, ekstradycja, ekspedycja, eksplozja itp. - po łacinie excommunicatio, ex traditio, expeditio, explosio). Piszemy więc ekslibris i mówimy o ekslibrisie w znaczeniu "ozdobna kartka z nazwiskiem lub godłem, właściciela księgozbioru, naklejana na jego książkach". Oryginalną pisownię rozłączną natomiast - ex libris zachowujemy przy sporządzaniu napisu na tejże ozdobnej kartce (np. Ex libris Jana Kowalskiego - "z książek Jana Kowalskiego"). Mówiąc jeszcze inaczej: na ekslibrisie piszemy ex libris. Albo napiszemy do kogoś: "Jaki mam ładny ekslibris! I jaki ładny napis ex libris na nim! [...]". |
|
| Jan Miodek fragment artykułu w czasopiśmie "Wokół ekslibrisu" nr 1 (3), grudzień 1995 r. |
|
| Ekslibris polski - wybrana bibliografia |
| Edward Chwalewik: Exlibrisy polskie szesnastego i siedemnastego wieku. Wrocław: 1955, Ossolineum, ss. IX + 156, tabl. 72, ilustr. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. Biblioteka Narodowa. Książka w Dawnej Kulturze Polskiej. T. 6 Jerzy Drużycki: 30 eklibrisów rytowanych w latach 1970- 1980. Wydał autor w sierpniu 1980 roku w 50 egz. Teka. Tytuł okładkowy: Jerzy Drużycki: Wybrane ekslibrisy. Czesław Erber: Ekslibris donacyjny Ferdynanda Sroczyńskiego. Kielce; 1984, b.w., ss. 15, ilustr. Czesław Erber: Wokół ekslibrisu donacyjnego Jana Olrycha Szanieckiego. Kielce: 1987, b.w., ss. 20, ilustr. Ekslibris wrocławski i małe formy grafiki, opr. Maria Dziedziniewicz, katalog wystawy, wyd. WiMBP, str. 150, lata: 1995, 1997, 1999 Ekslibrisy Zbigniewa Jóźwika z wierszami Sergiusza Riabinina, Lublin 1976, nakładem autorów (katalog, 100 egz.), wytłoczono w Oficynie Drukarskiej UMCS, sygnowane ekslibrisy odbito z oryginalnych klocków linorytniczych, z przedmową Stefana Wojciechowskiego; wystawa - Koło Miłośników Książki i Ekslibrisu PTAiN w Lublinie, Ex Libris Polski. Zredagował i wydał zespół w składzie: Ryszard Bandosz, Józef Tadeusz Czosnyka, Kazimierz Pątek. [R. 1]: 1981 z. 1 ss. 8 + 26 ekslibrisów luzem. Wydano na prawach rękopisu w nakładzie 100 egz. numerowanych (ukazał się tylko jeden zeszyt). Regina Gołąb: Ekslibrisy polskie XVI i XVII wieku ze zbiorów Biblioteki Narodowej. Warszawa: 1991, Biblioteka Narodowa, teka k. nlb. 20. Dwudziesta publikacja bibliofilska Biblioteki Narodowej. Maria Grońska: Wiktor Langner ekslibrisy i poglądy. Odbitka: Rocznik Biblioteki Narodowej, T. 8, 1972 ss. 339-358. Stanisław Jerzy Gruczyński: O księgozbiorach i znakach bibliotecznych książąt Lubomirskich w XVIII wieku. Odbitka: Roczniki Biblioteczne ss. 3-32, ilustr. Zygmunt Klemensiewicz, Bibliografia Ekslibrisu Polskiego Zakład Narodowy im. Ossolińskich, ss. 154, 1952 Zygmunt Klemensiewicz, Bibliografia ekslibrisu polskiego. Z przedmową Edwarda Chwalewika. Przejrzała i uzupełniła Helena Lipska. Wrocław: 1952, Ossolineum, ss. VI + 154 Jan Kotłowski, Sztuka ekslibrisu w Toruniu, ISBN: 83-231-0800-5, ss. 140, 1996 Anna Lewicka- Kamińska: Nieznane ekslibrisy polskie XVI wieku w Bibliotece Jagiellońskiej. Kraków: 1974, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, ss. 38, ilustr. Anna Lewicka- Kamińska: O ekslibrisach staropolskich w zbiorach obcych. Odbitka: Roczniki Biblioteczne R. 20: 1976 z. 1-2 ss. 97-100, tabl. 3, ilustr. Mieczysław Mazurkiewicz: Ekslibris polskich bibliotek publicznych 1945 - 1976. Katalog wystawy. Wrocław: 1977, Dzielnicowa Biblioteka Publiczna Wrocław - Psie Pole, ss. 50, tabl.30, ilustr. Mieczysław Mazurkiewicz: Ekslibris polskich bibliotek publicznych 1945 - 1978. Katalog wystawy. Wrocław: 1979, Dzielnicowa Biblioteka Publiczna Wrocław - Psie Pole, ss. 67, ilustr. Mieczysław Mazurkiewicz: Ekslibris polskich bibliotek publicznych 1979 - 1980. Katalog wystawy. Wrocław: 1981, Dzielnicowa Biblioteka Publiczna Wrocław - Psie Pole, ss. 22, ilustr., ekslibrisy Mieczysław Mazurkiewicz: Wystawa ekslibrisów Jerzego Drużyckiego. Katalog, Wrocław 1979, Dzielnicowa Biblioteka Publiczna Wrocław Psie Pole, ss.16, tabl. 4, ekslibrisy Zygmunt Mocarski: Exlibris łowicki o.o. Bernardynów jego właściciel. Ekslibrisy toruńskie. Z niewydanego rękopisu przygotował do druku Stanisław Lisowski. Toruń: 1947, Towarzystwo Bibliofilów im. J. Lelewela, ss. 49 Tadeusz Przypkowski: Ekslibrisy Tadeusza Przypkowskiego ze wstępem Andrzeja Ryszkiewicza. Oprac. spisu Zofia Rawska-Kwaśnikowa. Jędrzejów: 1980, Nakł. Towarzystwa Przyjaciół Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie, ss. 75, tabl. XXIII, ekslibrisy Mieczysław Radojewski: Drugi nieznany ekslibris Piotra Wedelicjusza z Obornik. Odbitka: Ze Skarbca Kultury z. 31: 1979 ss. 49-51, tabl.1, ilustr. Andrzej Ryszkiewicz: Przegląd powojennej polskiej literatury exlibrisowej. Odbitka: Przegląd Biblioteczny 1947 nr 3-4 ss. 177-184 Konstanty Maria Sopoćko. 50 lat twórczości artystycznej. [Katalog wystawy] marzec 1969. [Warszawa: 1969], ss. nlb. 50, ilustr., portr. Związek Polskich Artystów Plastyków. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych Konstanty M. Sopoćko: Rylcem i piórem. Ekslibrisowe wspomnienia. Warszawa: 1986, Stowarzyszenie Księgarzy Polskich, ss. 372, ilustr. Konstanty Maria Sopoćko: Wspomnienia i konfrontacje. Typografika z drzeworytami autora. Toruń: 1979, Towarzystwo Bibliofilów im. J. Lelewela, ss.15, ilustr. Irena Voise-Maćkiewicz: Ekslibris toruński. Odbitka: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Nauki Humanistyczno- Społeczne. Z. 29 Nauka o książce, 5 Jan Wantuła: Najdawniejszy chłopski ekslibris polski. Katowice: 1978, Oddział Śląski Towarzystwa Przyjaciół Książki, ss. 13, ilustr. Wiktor Wittyg: Ex-librisy bibliotek polskich XVII i XVIII wieku. Warszawa: 1974, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, ss. 96, ilustr. Faksymile wydania z 1903 r. Wiktor Wittyg: Ex-librisy bibliotek polskich XVI - XX wiek. Warszawa: 1974, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, ss. 97-194, ilustr. Faksymile wydania z 1907 r. Marian Jan Wojciechowski, Ekslibris godło bibliofila. Wrocław: 1978, Ossolineum, ss. 254, ilustr., portr. Seria Książki o Książce Stefan Wojciechowski, Stanislaw Oczkowski: Katalog ekslibrisu lubelskiego dawnego i nowego. Lublin: 1959, ss. 23, tabl. 16, ilustr. Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego. Lubelskie Towarzystwo Miłośników Książki |
| (opr. jkw) |
 Ex-Libris: Encyclopedia Bio-Bibliographical of The Art of The Contemporary Ex-Libris |
 Maria Sipayłło: Polskie superexlibrisy XVI-XVIII wieku |
|
|
|
|
||
| Tadeusz Chrzanowski: Jerzy Turowicz Papirofagus Magnus Cracovia Andreovia MCMLXXXV |
Ekslibrisy i miniatury graficzne dedykowane polskim kolekcjonerom przez 10. polskich artystów grafików, (Sibi et amicis - Grzegorz Matuszak) ŁTPK, Lódź 2003 |
Ekslibrisy dla Jana Pawła II Sanok 2003 |
|
|
|
|
||
| Wyd. Lubelskie Tow. Miłośników Książki i Muzeum Przyrodnicze w Kazimierzu Dolnym, 2003 |
Motywy przyrodnicze (katalog wystawy, lato 2003) |
Ekslibris wrocławski i małe formy grafiki, wyd. WiMBP opr. Maria Dziedziniewicz, 1999 |
Adres dla zainteresowanych historią i sztuką ekslibrisu:
http://karaart.com/prints/ex-libris/index.html
Autor: Jan Wasilewski
Ostatnia aktualizacja: 20.06.2008, godz. 20:36 - Jan Wasilewski
Ostatnia aktualizacja: 20.06.2008, godz. 20:36 - Jan Wasilewski