Już w XII wieku Lublin był siedzibą archidiakonatu - jako część diecezji krakowskiej. W wieku XIII, a później XV, miały miejsce nieudane próby powołania w Lublinie stolicy biskupiej. Od roku 1767 rezydował w Lublinie na stałe biskup pomocniczy krakowski. Powstała ostatecznie w 1805 roku diecezja lubelska dziedziczy sacrum po wczesnym biskupstwie krakowskim, oraz po trzech starych biskupstwach chełmskich: łacińskim, greckokatolickim i prawosławnym. Nowa diecezja obejmowała prawie w całości dawną łacińską diecezję chełmską, a także niewielkie części odłączone od diecezji poznańskiej, płockiej i łuckiej, jednocząc w chwili powstania - w 17 dekanatach i 214 parafiach - teren o powierzchni 23.250 kilometrów kwadratowych i ludność w liczbie około 330 tysięcy dusz.

  Powołanie do życia nowego biskupstwa w Lublinie zbiegło się z tragicznymi dla Polski czasami rozbiorów. Miało to oczywiście wpływ na kształtowanie życia kościelnego. Obce władze likwidowały wszelkie instytucje podtrzymujące tradycje i nadzieje narodowe oraz kulturę polską. Kasowano zakony, antagonizowano wiernych różnych wyznań wykorzystując sytuację, że teren diecezji był miejscem wspólnego zamieszkania katolików, prawosławnych i unitów. Przez przeszło sto lat nie pozwalano na swobodną działalność pastoralną, uzupełnianie sieci parafialnej, tworzenie nowych miejsc kultu. W roku 1867 przyłączono do diecezji lubelskiej 9 dekanatów po skasowanej diecezji podlaskiej. Stan taki trwał do 1918 roku, kiedy papież Benedykt XV przywrócił istnienie diecezji podlaskiej. Większe zmiany zaczęły dokonywać się w diecezji lubelskiej właśnie dopiero w okresie II Rzeczypospolitej. Zreorganizowano wówczas sieć parafialną, tworząc blisko 100 nowych parafii, powołano do życia szereg instytucji przykościelnych takich jak placówki charytatywne czy szkoły. Ważnym wydarzeniem był fakt powstania w 1918 roku Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, co do którego postanowiono, że jego wielkim kanclerzem będzie zawsze biskup lubelski. Wszystko to przerwała jednak II wojna światowa. Niemiecka - a na wschodzie sowiecka - okupacja tragicznie odmieniła los diecezji i jej wiernych. W obozach oddało życie co najmniej 55 kapłanów (pośród nich - bł. bp Władysław Goral), zniszczeniu uległo wiele miejsc kultu, kaplic i kościołów. Kolejne straty i zniszczenia przyniosło w roku 1944 tzw. 'wyzwolenie' przez sowiecką Armię Czerwoną...

  Po wojnie dzieło odbudowy diecezji ze zniszczeń wojennych podjął bp Stefan Wyszyński - późniejszy Prymas Polski. Wprawdzie Kościół nie mógł swobodnie rozwijać się administracyjnie i organizacyjnie, ale nie utracił swego autorytetu moralnego - trwał i wraz z wiernymi przetrwał wszystkie szykany, jawne i niejawne nękania i prześladowania. W latach '70. i '80. XX wieku rozwinęło się wielkie dzieło budowy nowych obiektów sakralnych i rozwoju sieci parafialnej w diecezji. W ciągu 22 lat posługi biskupa Bolesława Pylaka (1975-1997) utworzono 142 nowe parafie i zbudowano 146 świątyń parafialnych, 255 kaplic filialnych i niezliczoną liczbę innych obiektów. W nową rzeczywistość społeczną i polityczną po roku 1989 diecezja wkroczyła wzmocniona i zaangażowana w przemiany. 25 marca 1992 roku nastąpiła w Polsce reorganizacja struktur administracyjnych Kościoła. Na mocy bulli "Totus Tuus Poloniae Populus" papieża Jana Pawła II dawna diecezja lubelska została podniesiona do rangi archidiecezji, zaś w Lublinie ustanowiono metropolię. W jej skład weszły diecezje sandomierska i siedlecka. Biskup lubelski podniesiony został do godności arcybiskupa metropolity. Zmniejszono teren dotychczasowej diecezji o 10 dekanatów, które zostały włączone do diecezji zamojsko-lubaczowskiej i sandomierskiej. 14 czerwca 1997 roku papież Jan Paweł II przyjął rezygnację abpa Bolesława Pylaka - złożoną przezeń z racji ukończenia 75 roku życia - z zarządzania archidiecezją lubelską i mianował jedenastym rządcą archidiecezji dotychczasowego biskupa tarnowskiego, ks. dr hab. Józefa Życińskiego. Objął on posługę w Lublinie 29 czerwca 1997 roku (poczet biskupów lubelskich przedstawiamy na osobnej stronie).

  Obecnie archidiecezja liczy 27 dekanatów, w ramach których działa 260 parafii. Do archidiecezji inkardynowanych jest blisko dziewięciuset kapłanów (stan na 1 marca 2005 roku - 888.). Archidiecezja Lubelska obejmuje tereny południowo-wschodniej Polski; jej granice wyznaczają od zachodu tereny nadwiślańskie, od wschodu rzeka Bug, od południa Roztocze, a od północy - równiny Podlasia. Obecnie teren archidiecezji to obszar o powierzchni około 9.108 kilometrów kwadratowych. Liczba mieszkańców wynosi blisko milion sto tysięcy, z czego przeszło milion stanowią katolicy (odpowiednio - 1.087.539 i 1.028.407 - dane z roku 2005). Siedzibą biskupstwa lubelskiego jest Lublin, miasto liczące obecnie (2005 r.) prawie 400 tysięcy mieszkańców.

  We wrześniu 1939 r. Niemcy wprowadzili do kościoła w Wąwolnicy na nocleg 4000 polskich żołnierzy - jeńców. Wśród nich był Józef Piwowarski z Zawady Starej koło Radomia. Całą noc modlił się do Matki Boskiej Kębelskiej o wolność. Rano Niemcy wyprowadzili jeńców z kościoła. Józef Piwowarski rzucił się do ucieczki, oficer niemiecki z rewolwerem za nim. Wbiegł na podwórze organisty i w tym czasie otworzyły się drzwi od organistówki i wyszedł na podwórze Ks. Stefan Wyszyński, który nocował tej nocy u organistów (swoich dobrych znajomych poprzez [ich] syna Ks. Ochalskiego), uciekając przed Niemcami. Za tymi otwartymi drzwiami uciekającego [wł. uciekający] oficerowi niemieckiemu zginął [mu z oczu]. [Oficer] dobiegł do drzwi, zobaczył Ks. Wyszyńskiego i wżasnął - "gdzieś go schował" sądząc, że Ks. Wyszyński schował żołnierza do domu. Ks. Stefan (późniejszy Kardynał i Prymas) widząc Niemca z odbezpieczoną bronią stał bez słów, bo nie widział żołnierza który uciekał i wtedy wściekły Niemiec chciał w niego strzelić ale dobiegł pan Ochalski, organista, i powiedział Niemcowi, że żołnierz przez płot pobiegł dalej. Niemiec pobiegł dalej, ale żołnierza już nie było.

  Relacje te podał Ks. Janowi Pęziołowi, proboszczowi w Wąwolnicy, [pewien] Ojciec Franciszkanin w Niepokalanowie w 1990 r., bo razem z Ks. Wyszyńskim w grupie uciekał przed Niemcami. Doszli do Kowla, a 17 września ile sił w nogach uciekali przed zagonami Armii Czerwonej. Doszli na wieczór do Wąwolnicy i Ks. Wyszyński poszedł nocować do znajomych organistów, a Ojciec Franciszkanin z innymi 11-ma Księżmi nocowali na plebanii. Ojciec Franciszkanin nie znał nazwiska i imienia [zbiegłego z niewoli] żołnierza.

  W sierpniu 1998 r. przyjechała do Wąwolnicy pielgrzymka autokarowa z Radomia. Uczestniczka tej pielgrzymki Kazimiera Kącka mieszkająca w Radomiu przy ul. [...] zgłosiła się do proboszcza w Wąwolnicy i oświadczyła, że wypełnia wolę zmarłego 3 lata temu ojca, który jej umierając nakazał dziękczynną pielgrzymkę do Wąwolnicy, za jego ocalenie z niewoli niemieckiej w 1939 r., bo jej ojcem był Józef Piwowarski.

  Niemiecki oficer nie mógł wtedy Ks. [Stefana] Wyszyńskiego zastrzelić, bo w planach Bożych miał być Prymasem Tysiąclecia.