Biblioteka Uniwersytecka

Biblioteka Uniwersytecka KUL serdecznie zaprasza na wystawę THEATRUM CORONATIONIS IMAGINIS DEIPARAE. Koronacje cudownych wizerunków Matki Bożej w okresie staropolskim (w 300. rocznicę koronacji obrazu jasnogórskiego 1717-2017)

Ekspozycja dostępna od 16 sierpnia na IV piętrze w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL (ul. Chopina 27) poświęcona jest wizerunkom koronowanym w latach 1717-1796. Materiał ilustracyjny przedstawia kopie wszystkich koronowanych obrazów i figur wraz z ich krótkim omówieniem, podaniem daty koronacji i nazwiska koronatora. Nadto prezentujemy skany XVII- i XVIII-wiecznych grafik maryjnych. Niewątpliwie gratką dla zwiedzających będą oryginały staropolskich druków sanktuaryjnych, dotyczące omawianych wizerunków. Były one efektem starań o popularyzację ośrodka kultowego. Omawiają dzieje cudownego obrazu bądź figury oraz miejsca w którym je czczono, spisy cudów i łask, opis uroczystości koronacyjnych. Na wystawie znalazły się również zbiory kazań wygłoszonych w czasie oktawy koronacji i wydane osobno homilie.

  Koronacja jest jednym z ważniejszych symboli bóstwa, życia, nieśmiertelności i władzy w wielu kulturach. Stała się także najwyższą formą czci okazywaną Matce Bożej a jej teologicznym uzasadnieniem było przekonanie o chwale Maryi w niebie, jakiej dostąpiła po wniebowzięciu. W Kościele wschodnim zwyczaj ozdabiania ikon koronami i innymi kosztownymi aplikacjami pojawił się już we wczesnym średniowieczu, potem przeniósł się na Zachód, gdzie dotyczył również figur. Początkowo była to jednak praktyka wyłącznie prywatna.

  Dopiero po soborze trydenckim (1545-1563) prywatne akty czci zostały zastąpione praktyką koronacji wizerunków na prawie diecezjalnym a w przypadku obrazów szczególnie czczonych zaczęto podejmować starania o zgodę papieską na taki uroczysty akt. Po raz pierwszy dokonał go na początku XVII wieku papież Klemens VIII, ozdabiając koronami rzymską ikonę Salus Populi Romani z bazyliki Santa Maria Maggiore. Aż do początku XVIII wieku koronacje odbywały się wyłącznie na terenie Włoch, dopiero później rozpowszechniły się w całej Europie, stając się jednym z ważniejszych elementów pobożności maryjnej, który przetrwał do dziś.

  Podstawą papieskiej zgody na koronację danego wizerunku było udowodnienie przed Komisją Watykańską, że jest on powszechnie czczony przez wiernych jako cudowny. Cuda i łaski musiały zostać potwierdzone przez specjalną komisję duchowną, a zeznania składano przed wiarygodnymi świadkami. Ważnym elementem była tzw. „starożytność” obrazu lub figury oraz dawność kultu jakim go otaczano. Prośbę o zezwolenie na koronację składał konsystorz arcybiskupi lub sam arcybiskup zwykle około trzech lat przed planowaną uroczystością. Papież wydawał breve, w którym udzielał specjalnych odpustów i wyznaczał koronatora. Koronacja wiązała się ze specjalną, opracowaną na tę okazję liturgią.

  W bieżącym roku upływa 300 lat od aktu koronacji obrazu Matki Bożej Częstochowskiej. Była to pierwsza koronacja, która odbyła się poza granicami Italii. Myśl o niej pojawiła się już podczas pontyfikatu Innocentego XI (1676-1689), jednak okoliczności polityczne nie były sprzyjające (zmagania z Turcją, wojna północna). Kolejne starania o korony papieskie rozpoczęto dopiero w 1713 r. za pontyfikatu Klemensa XI (1700-1721). Pozwolenie Kapituły Watykańskiej wraz z koronami otrzymano na Jasnej Górze pod koniec 1716 r. Na koronatora został wyznaczony biskup Krzysztof Antoni Szembek. Podniosła uroczystość odbyła się 8 IX 1717 roku. Miała charakter ogólnopaństwowy, wzięli w niej udział najwyżsi dostojnicy kościelni i państwowi ze wszystkich ziem Rzeczypospolitej. Wyjątkowo uroczyście obchodzono również pierwszą rocznicę koronacji, w czasie której odbyła się introdukcja Bractwa Matki Bożej Częstochowskiej.

  W okresie staropolskim przeprowadzono 28 koronacji (w tym trzy w ośrodkach unickich). Uhonorowano w ten sposób 23 obrazy i 5 figur. Były to bardzo spektakularne uroczystości a szczególnie okazale urządzano je na wschodnich terenach Rzeczypospolitej. Ich oprawa (dekoracja kościoła i ołtarzy, specjalne namioty dla pielgrzymów, bramy triumfalne, iluminacje, fajerwerki, salwy armatnie, asysta wojska) była dziełem głównie rodzin magnackich, które czasem były także fundatorami koron oraz kosztownych sukienek.

  Wszystkie koronacje były wyrazem rozbudowanego kultu maryjnego, potwierdzały królewską godność Maryi, którą poprzez śluby lwowskie obrał na Królową Korony Polskiej w 1656 r. Jan Kazimierz.

  Rok po koronacji w Częstochowie 4 IX 1718 r. podobny akt odbył się w Trokach, gdzie uhonorowano Obraz Matki Bożej Pocieszenia. Stał się impulsem do starań o kolejne koronacje: Matki Bożej Kodeńskiej (1723), Matki Bożej Sokalskiej (1724), Podkamieńskiej Pani (1727), Najświętszej Panny Żyrowickiej (1730), Matki Bożej Różańcowej z Łucka (1749), Matki Bożej Świętomichalskiej z Wilna (1750), Zwycięskiej Matki Bożej Różańcowej z kościoła Dominikanów we Lwowie (1751), Matki Bożej Leżajskiej (1752), Matki Bożej Łąkowskiej (1752), Matki Bolesnej z Chełmna (1754), Jarosławskiej Matki Bolesnej (1755), Pani Skępskiej (1755), Matki Bożej Berdyczowskiej (1756), Matki Bożej Białynickiej (1761), Matki Bożej Rzeszowskiej (1763), Bogurodzicy Chełmskiej (1765), Matki Bożej Jackowej z Przemyśla (1766), Matki Bożej Świętorodzinnej z Miedniewic (1767), Matki Bożej Poczajowskiej (1773), Matki Bożej Łaskawej ze Lwowa (1776), Matki Bożej Bołszowickiej (1777), Niepokalanej Przemyskiej Pani (1777), Matki Bożej Latyczowskiej (1778), Matki Bożej z Międzyrzeca Ostrogskiego (1779), Matki Bożej Szydłowskiej (1786), Świętej Rodziny z Kalisza (1796).

  Zarówno przygotowaniom do obrzędu koronacji, jak i okresowi tuż po niej, zwykle towarzyszyły zabiegi dotyczące popularyzacji danego ośrodka kultowego i wizerunku w formie poświęconych mu druków, obrazków dewocyjnych i medali (tzw. koronatek). Na uwagę zasługują zwłaszcza różnego rodzaju dzieła okolicznościowe, w których tematem wiodącym jest opis aktu koronacji, historia wizerunku i miejsca świętego, spis cudów i łask a także okolicznościowe modlitwy i pieśni. Wydawano poszczególne kazania wygłoszone w dniu uroczystości i przez całą oktawę, a także całe zbiory homilii.

  Wystawę rozpoczynają druki będące katalogami miejsc świętych na świecie (Wilhelm Gumppenberg, Atlas Marianus seu Imaginibus Deiparae per Orbem Christianum miraculosis, Ingolstadii 1657) i w Polsce (Piotr Hiacynt Pruszcz, Morze łaski Bożey, które Pan Bóg w Koronie Polskiey po różnych mieyscach […] wylewa, Kraków 1662). Do tematyki wystawy wprowadza nas kazanie franciszkanina Barnaby Kędzierskiego O koronacyi obrazów, wygłoszone 8 września 1777 w Przemyślu. Dwie gabloty prezentują druki częstochowskie, począwszy od najdawniejszego (Hy volget dy hystorie […]. Kraków 1515). Przede wszystkim prezentujemy jednak wydawnictwa wydane z okazji koronacji – kazania Chełstowskiego (Splendor Korony z dwunastu gwiazd […], Częstochowa 1717), Atanazego Ludwika Kierśnickiego (Monarchini Polska […], Częstochowa 1717), Pieśń o cudownym obrazie Nayświętszey Panny Częstochowskiey (Częstochowa 1717), zbiór kazań zebrany przez Antoniego Nowakowskiego Nowa korona chwały Naywyższey Monarchini […] w przecudownym rytrakcie na Jasney Górze Częstochowskiey […] (Częstochowa 1718).

  Na wystawie znalazło się ponadto wiele osiemnastowiecznych druków dotyczących pozostałych koronowanych obrazów. Są to m.in. Jana Fryderyka Łukasza Sapiehy Monumenta antiquitatum Marianarum in Imagine Vetustissima […] Virginis Deiparae de Guadalupe Codnensis […]. Varsaviae 1721, Ignacego Orłowskiego Chwała koronna, szczęśliwa koronacja monarchini całego świata Maryi w cudownym Jej Obrazie Sokalskim […]. Lwów 1726, Hasło słowa Bożego […] Nayświętszey Bogarodzicy […] cudowney w Obrazie Lwowskim […]. Lwów 1754, Koronacya Cudownego Obrazu Nayświętszey Panny Maryi w chełmskiej katedrze […], Berdyczów 1780.

Ważniejsze publikacje o koronacji obrazów w Polsce:

Baranowski A., Koronacje wizerunków maryjnych w czasach baroku. Zjawisko kulturowe i artystyczne, Warszawa 2003.

Ciesielski T., Koronacje cudownych obrazów w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej, [w:] Cywilizacja prowincji Rzeczypospolitej szlacheckiej, red. A. Jankowski, A. Klonder, Bydgoszcz 2004, s. 295-212.

Grzymała M., Papieska koronacja Jasnogórskiej Pani. Historia niezwykła, Częstochowa 2017.

Lipiński T., Wiadomości historyczno-numizmatyczne o koronacyach obrazów Matki Boskiej w dawnej Polsce, Warszawa 1850.

Malej W., Koronowane obrazy Matki Boskiej w Polsce, Warszawa 1958.

Maria Regina. Koronacje wizerunków maryjnych w II Rzeczypospolitej, pod red. A. Witkowskiej, Tarnów 2011.

Rolewicz M., Wiadomość o cudownych obrazach Pana naszego Jezusa Chrystusa, i Najświętszej Panny Maryi w mieście Wilnie, i o koronacyi obrazów uroczystym obrzędem w Kościele Bożym, Wilno 1863.

Witkowska A., Nastalska-Wiśnicka J., Ku ozdobie i obronie Rzeczypospolitej. Maryjne miejsca święte w drukach staropolskich, Lublin 2013.

Witkowska A., Uroczyste koronacje wizerunków maryjnych na ziemiach polskich w latach 1717-1992, [w:] A. Jackowski, A. Witkowska, Z. Jabłoński, I. Sołjan, E. Bilska, Przestrzeń i sacrum. Geografia kultury religijnej w Polsce i jej przemiany w okresie od XVII do XX w. na przykładzie ośrodków kultu i migracji pielgrzymkowych, Kraków 1995, s. 87-103; załącznik 1 s. 223-234.

Z dawna Polski Tyś królową. Koronowane wizerunki Matki Bożej 1717-1999, oprac. S.M. Grażyna od Wszechpośrednictwa M.B., S.M. Gizela od Niepokalanego Serca Maryi, R. Szymczak, Szymanów 1984, 1999 [wyd. 5, 2002].

Miedz. i akwaforta: Matka Boża Częstochowska wyłaniająca się z chmur, adorowana przez św. Łukasza Ewangelistę i św. Pawła Pustelnika, poniżej widok Częstochowy, ryt. B. Strachowski	Wilhelm Gumppenberg, Breve relatione della prodigiosa imagine della Madre di Dio di Chiaromonte Cestocoviense in Polonia, Roma 1671
Wilhelm Gumppenberg, Breve relatione della prodigiosa imagine della Madre di Dio di Chiaromonte Cestocoviense in Polonia, Roma 1671
Stanisław Kobierzycki: Obsidio Clari Montis Częstochoviensis, Deiparae Imagine a Divo Luca depictae in Regno Poloniae celeberrimi [...], Dantisci 1659
Stanisław Kobierzycki: Obsidio Clari Montis Częstochoviensis, Deiparae Imagine a Divo Luca depictae in Regno Poloniae celeberrimi [...], Dantisci 1659
Andrzej Ziemicki: Skarbnica Kościoła Iasney Gory Częstochowskiego, w którey się zamyka Historya o Cudownym Obrazie Panny Maryey z dawnych Historiy pilniey niż przedtym zebrana y do druku znowu podana, w Krakowie1618
Dionizy Andrzej Chełstowski: Splendor Korony z Dwunastu Gwiazd albo Praerogatyw Nayswiętszey Nieba y Ziemie Królowey Wielkiey Boga naszego Matki Naychwalebnieyszey Maryey [...]. Częstochowa 1717
Ksawery Rotter: Gnad- und wundervolle Brosamen, so von der königlichen Taffel der Herscherinn Himmels und Erden Mariae durch Würkunk ibrer glorreicher, von dem heil. Luca auf einen Cypressen Tisch gemahlten, in dem Königreich Pohlen, auf dem Clarenberg zu Czenstochau [...]. Breslau 1750
Malowanie cudownego wizerunku Matki Bożej przez św. Łukasza, miedz. sygn. przez Antoniego Nowakowskiego
Cud trzech słońc na klasztorem jasnogórskim, miedz.sygn. przez Antoniego Nowakowskiego
Obraz Matki Bożej z Troków. Rycina z dzieła Jana Drewsa SJ: Methodus peregrinationis menstruae Marianae ad imaginem Deiparae Virginis per ditiones Regni Poloniae et M. Ducatus Lithuaniae [...], Vilnae 1684	Obraz Matki Bożej Świętomichalskiej z Wilna. Rycina z dzieła Jana Drewsa SJ: Methodus peregrinationis menstruae Marianae ad imaginem Deiparae Virginis per ditiones Regni Poloniae et M. Ducatus Lithuaniae [...], Vilnae 1684
Obraz Matki Bożej Żyrowickiej. Rycina z dzieła Jana Drewsa SJ: Methodus peregrinationis menstruae Marianae ad imaginem Deiparae Virginis per ditiones Regni Poloniae et M. Ducatus Lithuaniae [...], Vilnae 1684	Obraz Matki Bożej Łąkowskiej. Rycina z dzieła Jana Drewsa SJ: Methodus peregrinationis menstruae Marianae ad imaginem Deiparae Virginis per ditiones Regni Poloniae et M. Ducatus Lithuaniae [...], Vilnae 1684
Obraz Matki Bożej Szydłowskiej. Rycina z dzieła Jana Drewsa SJ: Methodus peregrinationis menstruae Marianae ad imaginem Deiparae Virginis per ditiones Regni Poloniae et M. Ducatus Lithuaniae [...], Vilnae 1684	Ignacy Kownacki: Sparta polska, niezwyciężonemi łaskawości piersiami mocna, Panna Nayświętsza Marya w cudownym Obrazie Miasta Stołecznego, Województwa Wołyńskiego w kościele łuckim [...] wystawiona [...]. Zamość 1703
Matka Boża Różańcowa ze Lwowa, ryt. J. Labinger Ilustracja do dzieła K. Chodykiewicza: Monarchini Nieba y ziemi Nayiaśnieysza w cudach Księstwa Ruskiego [...], Lwów 1746	Matka Boża Różańcowa ze Lwowa, ryt. J. Labinger Ilustracja do dzieła K. Chodykiewicza: Monarchini Nieba y ziemi Nayiaśnieysza w cudach Księstwa Ruskiego [...], Lwów 1746
Hasło Słowa Bożego, Łaskę, Pokoy, y Chwałę wcielonego Słowa Matki Berłowładney Woiuiącego y trijumfuiącego Kościoła Monarchijni [!], Nayświętszey Bogarodzicy y Panny Maryi, od Zwycięstwa, cudowney w Obrazie Lwowskim [...] 1751 [...]. Lwów 1754	Hasło Słowa Bożego, Łaskę, Pokoy, y Chwałę wcielonego Słowa Matki Berłowładney Woiuiącego y trijumfuiącego Kościoła Monarchijni [!], Nayświętszey Bogarodzicy y Panny Maryi, od Zwycięstwa, cudowney w Obrazie Lwowskim [...] 1751 [...]. Lwów 1754
Hasło Słowa Bożego, Łaskę, Pokoy, y Chwałę wcielonego Słowa Matki Berłowładney Woiuiącego y trijumfuiącego Kościoła Monarchijni [!], Nayświętszey Bogarodzicy y Panny Maryi, od Zwycięstwa, cudowney w Obrazie Lwowskim [...] 1751 [...]. Lwów 1754	Koronacya Cudownego Obrazu Nayświętszey Panny Maryi w Chełmskiey katedrze obrządku greckiego [...] Odprawiona Roku 1765. dnia 15. września, Berdyczów 1780
Widok Chełma, miedz. sygn. T. Rakowiecki (z druku Koronacya Cudownego Obrazu Nayświętszey Panny Maryi..., Berdyczów 1780)
Obraz Matki Bożej Chełmskiej, miedzioryt sygn. J.Ch. Winkler (z druku Koronacya Cudownego Obrazu Nayświętszey Panny Maryi..., Berdyczów 1780)	Facjata katedry chełmskiej miedz. sygn. T. Rakowiecki (z druku Koronacya Cudownego Obrazu Nayświętszey Panny Maryi..., Berdyczów 1780)
Fajerwerk w dzień koronacji Matki Bożej Chełmskiej, miedz. sygn. T. Rakowiecki (z druku Koronacya Cudownego Obrazu Nayświętszey Panny Maryi..., Berdyczów 1780)
Podobizna koron obrazu Matki Bożej Berdyczowskiej, miedz. sygn. T. Rakowiecki (z druku S. Pinocciego - Grzegorza od Świętego Ducha: Ozdoba y obrona Ukraińskich Kraiów przecudowna w Berdyczowskim Obrazie Marya..., Berdyczów 1767)
Historia obrazu Matki Bożej Berdyczowskiej, ryt. T. Rakowiecki (z druku S. Pinocciego (z druku S. Pinocciego - Grzegorza od Świętego Ducha: Grzegorza od Świętego Ducha: Ozdoba y obrona Ukraińskich Kraiów przecudowna w Berdyczowskim Obrazie Marya..., Berdyczów 1767)	Historia obrazu Matki Bożej Berdyczowskiej, ryt. T. Rakowiecki (z druku S. Pinocciego (z druku S. Pinocciego - Grzegorza od Świętego Ducha: Grzegorza od Świętego Ducha: Ozdoba y obrona Ukraińskich Kraiów przecudowna w Berdyczowskim Obrazie Marya..., Berdyczów 1767)
Historia obrazu Matki Bożej Berdyczowskiej, ryt. T. Rakowiecki (z druku S. Pinocciego (z druku S. Pinocciego - Grzegorza od Świętego Ducha: Grzegorza od Świętego Ducha: Ozdoba y obrona Ukraińskich Kraiów przecudowna w Berdyczowskim Obrazie Marya..., Berdyczów 1767)	Ołtarz z obrazem Matki Bożej Berdyczowskiej, ryt. T. Rakowiecki (z druku S. Pinocciego – Grzegorza od Świętego Ducha: Ozdoba y obrona Ukraińskich Kraiów przecudowna w Berdyczowskim Obrazie Marya..., Berdyczów 1767)
Wilhelm Gumppenberg, Atlas Marianus seu de Imaginibus Deiparae per Orbem Christianum miraculosis, Monachii 1657.

Kurator wystawy: dr Joanna Nastalska-Wiśnicka

Przygotowanie wystawy: dr Joanna Nastalska-Wiśnicka, mgr Kacper Majzner

przy współpracy mgr Moniki Krzywickiej i mgr Kamili Korby

Projekt plakatu: mgr Kacper Majzner