Dyrektorzy Biblioteki - Prof. Stanisław Ptaszycki

 

		Prof. Stanisław Ptaszycki pierwszy dyrektor Biblioteki Uniwersytetu Lubelskiego (1919)
		Stanisław Ludwik Ptaszycki  (1853 - 1933) - historyk literatury polskiej, wybitny i zasłużony archiwista, znawca i nauczyciel nauk pomocniczych historii, społecznik. Urodził się 12 kwietnia 1853 roku we wsi Kuzowo w powiecie medyńskim, w guberni moskiewskiej, gdzie czasowo przebywali jego rodzice Leon i Zofia z Roszczewskich, należący do szlachecko-ziemiańskiej rodziny hrabiów Łabędź, osiadłej w województwie wołyńskim. Szkołę średnią ukończył w Wilnie w roku 1872, rok później podjął studia na Wydziale Historyczno-Filolologicznym Uniwersytetu Petersburskiego, uwieńczone w 1877 roku stopniem kandydata nauk historyczno-filologicznych.
Zdigitalizowane publikacje Stanisława Ptaszyckiego w zbiorach BU KUL

 

Jego życie dzieli się na dwa okresy, w których rozwijał równie żywą i wszechstronną działalność: okres petersburski, trwający do października 1918 r. oraz okres polski (lubelsko-wileńsko-warszawski) - obejmujący resztę jego pracowitego życia. Pierwszemu okresowi ton nadawała działalność naukowa i pedagogiczna, w drugim dominowała praca w archiwach państwowych odrodzonej Polski. W obu rozwijał szeroką działalność społeczną.   W okresie petersburskim miał miejsce pierwszy związek Ptaszyckiego z archiwami. W styczniu 1878 został zatrudniony jako tłumacz - archiwista Senatu Rządzącego w Petersburgu. W 1884 jego opiece została powierzona Metryka Litewska przechowywana w III Departamencie Senatu Rządzącego w Ministerstwie Sprawiedliwości. Na stanowisku "ostatniego Metrykanta" Ptaszycki przetrwał do grudnia 1887 roku, kiedy to Metrykę przewieziono do Moskwy i włączono do zasobu Archiwum Ministerstwa Sprawiedliwości. Przerwało to jego bezpośredni kontakt z archiwami na długie 30 lat. Dopełnieniem etatowych obowiązków była praca społeczna, której Ptaszycki poświęcał dużo czasu, szczególnie aktywnie działając wśród miejscowej Polonii oraz w Terijokach (Finlandia), gdzie wokół domu Ptaszyckich skupiali się Polacy przybywający z Cesarstwa i spoza jego granic. Związany był przez wiele lat (1885-1890) z komisją rewizyjną przy Zarządzie Kościoła św. Katarzyny w Petersburgu, z Towarzystwem Dobroczynności, gdzie pełnił funkcję kuratora taniej kuchni dla polskiej młodzieży szkolnej, angażował się w prace Towarzystwa Polskiej Macierzy Szkolnej, uzyskując w 1910 roku godność prezesa, a w 1912 - członka honorowego. W okresie I wojny (1916-1917) był wicedyrektorem i profesorem Polskich Wyższych Kursów Naukowych w Petersburgu. W maju i październiku 1917 r. był zaproszony do udziału w pracach Komisji Likwidacyjnej ds. Królestwa Polskiego oraz, w tymże roku, uczestniczył w posiedzeniach Polskiego Centralnego Komitetu Obywatelskiego i Komisji przy MSW Rządu Tymczasowego, badających przepisy dotyczące praw Kościoła rzymskokatolickiego w Rosji.   Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Stanisław Ptaszycki wrócił do kraju. Tu włączył się czynnie w organizację Uniwersytetu Lubelskiego (późniejszego KUL), otrzymawszy jeszcze w kwietniu 1918 nominację na profesora zwyczajnego. 1 grudnia 1918 roku został powołany na dziekana Wydziału Humanistycznego, w lutym 1919 roku - mianowany dyrektorem Biblioteki Uniwersyteckiej. Niestety, jego zajęcia uniwersyteckie, praca w Państwowym Archiwum w Lublinie (którego równolegle został 1 XII 1918 roku dyrektorem), a szczególnie udział w organizacji Uniwersytetu Wileńskiego ogromnie go absorbowały, stąd niewiele czasu mógł poświęcić Bibliotece; stanowisko jej dyrektora obejmował zaledwie kilka miesięcy.

Prof. Stanisław Ptaszycki w okresie lubelskim (ze zbiorów Archiwum Państwowego w Lublinie)

 

Jesienią 1919 roku Ptaszycki opuścił Lublin i przeniósł się na rok do Wilna, by tam na wskrzeszonym Uniwersytecie Stefana Batorego prowadzić zajęcia z nauk pomocniczych i kierować uniwersytecką biblioteką. W 1920 roku wezwano go do Rygi do udziału w pracach konferencji pokojowej jako rzeczoznawcę w zakresie spraw archiwistyczno-bibliotecznych. Przypisuje mu się duży udział w redagowaniu brzmienia artykułu XI traktatu ryskiego, który stał się podstawą prawną polskich zabiegów rewindykacyjnych. W 1922 roku ponownie wszedł w skład Delegacji Mieszanej Polsko-Rosyjskiej Komisji Specjalnej w Moskwie, która decydowała o losach bibliotek polskich wywiezionych do Rosji. Jego rozległa wiedza pomogła ujawnić i rewindykować wiele cennych polskich archiwaliów.   Ta działalność prof. Stanisława Ptaszyckiego dokonywała się kosztem jego pracy etatowej - chociaż pozostawała w ścisłym z nią związku. Szefując Archiwum Państwowemu w Lublinie, wspólnie z pracującymi tam z nim P. Bańkowskim, M. Srebrną, Józefem Strugą, a później Janem Riabininem, gromadził zasoby i wystarał się o pomieszczenia dla Archiwum, uzyskując część powizytkowskiego gmachu klasztornego przy ulicy Narutowicza 10 (jednak zbiory Archiwum aż do końca II RP były rozrzucone po kilku magazynach w różnych punktach miasta). Ptaszycki zabiegał - i to z pomyślnym skutkiem - o przekazanie do reaktywowanego Archiwum ksiąg staropolskich po byłym Archiwum Aktów Dawnych w Lublinie. Jak możemy dziś przeczytać na stronach internetowych lubelskiego Archiwum (www.lublin.ap.gov.pl), "W 1887 roku, na skutek decyzji władz Królestwa, lubelskie Archiwum Akt Dawnych zostało zlikwidowane. Uznano, że jego zasób dotyczy 'ziem rosyjskich', w konsekwencji czego przewieziono go do Wilna. Tym sposobem gubernialny Lublin został pozbawiony zarówno historycznego zasobu, jak i archiwum. Ten stan rzeczy trwał do 1918 r. W czerwcu tego roku powstało tu tzw. archiwum miejscowe, w którym znalazły się zgromadzone przez Józefa Serugę, 'archiwistę objazdowego' akta XIX-wieczne: gubernialnych i powiatowych rosyjskich urzędów administracyjnych, skarbowych, włościańskich, wojskowych, żandarmerii z terenów guberni lubelskiej, chełmskiej oraz częściowo siedleckiej. W oparciu o jego zasób dekretem Rady Regencyjnej z 31 lipca 1918 roku zostało powołane w Lublinie Archiwum Państwowe. Było to jedno z pierwszych archiwów państwowych utworzonych w odradzającej się Polsce. Rozpoczęło działalność 1 grudnia 1918 r., gdy z Petersburga przyjechał do Lublina prof. Stanisław Ptaszycki [...]. Najważniejszym osiągnięciem [tej instytucji], przy osobistym zaangażowaniu [jej] dyrektora, było odzyskanie XVII- i XVIII-wiecznego, staropolskiego zasobu, rewindykowanego z Rosji Radzieckiej w 1922 r. na mocy traktatu ryskiego".
		W ferworze zajęć i różnych obowiązków profesor Ptaszycki nie tracił kontaktu z Uniwersytetem Lubelskim. Prowadził na uczelni wykłady z nauk pomocniczych historii i dziejów stosunków polsko-litewskich. W roku 1924 został wybrany sędzią uniwersyteckim, zaś w październiku 1927 r. uchwałą Senatu Uczelni został mianowany profesorem honorowym KUL...   Równo rok wcześniej, 1 października 1926 roku, profesor Ptaszycki został powołany na stanowisko Naczelnego Dyrektora Archiwum Państwowego (na którym pozostawał do 1 lipca 1931 roku). Lubelskie Archiwum przekazał przybyłemu z Poznania Leonowi Białkowskiemu, profesorowi KUL. "Pomimo [...] trudności Archiwum wyraźnie zaznaczyło swą obecność w mieście. Było to niewątpliwą zasługą dynamicznego zespołu pracowników, o wysokich kwalifikacjach i zawodowej pasji.
Szczególne miejsce wśród nich przypadło kustoszowi Janowi Riabininowi, autorowi wielu cenionych pomocy archiwalnych i publikacji z zakresu lokalnej historii, laureatowi nagrody miasta Lublina. Na wspomnienie zasługuje też kustosz Aleksander Kossowski, profesor KUL, zasłużony badacz dziejów obrządku greckokatolickiego" (witryna Archiwum Państwowego w Lublinie, dostęp - X. 2003 r.).   Stanisław Ptaszycki, już jako Naczelny Dyrektor Archiwum Państwowego, podchwycił inicjatywę J. Paczkowskiego i rozpoczął wydawanie (pod swoją redakcją) pierwszego polskiego czasopisma archiwalnego pt. "Archeion" (nb. wychodzącego po dziś dzień). Rozumiał dobrze potrzebę popularyzacji dorobku archiwów, jak też prowadzenia przez nie własnej pracy naukowej w myśl bliskiej mu zasady ks. Liskego, że "archiwa powinny nie tylko dawać materiał do badań dla innych, lecz i same muszą promieniować na zewnątrz". Ptaszycki wznowił działalność Sekcji Archiwalnej TMH w Warszawie, wykładał na kursach archiwistyki, przeprowadzał wizytacje podległych mu archiwów państwowych.   Równocześnie, jak dawniej, angażował się w prace innych środowisk naukowych. Brał czynny udział w II Zjeździe Bibliofilów Polskich (1926) i w Zjeździe Kochanowskiego w Krakowie (1930); wspierał poczynania Komitetu Polskiego na Międzynarodowej Wystawie Pracy w Kolonii (1928), uczestniczył w Zjeździe Historyków Polskich w Warszawie (1930). Należał do wielu towarzystw naukowych, m.in. Towarzystwa Bibliotek Publicznych im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie, Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie, Lublinie i Poznaniu; był też członkiem honorowym PTH i Polskiego Towarzystwa Heraldycznego. Związany od 1904 r. z wydziałem filologii Akademii Umiejętności w Krakowie jako członek korespondent, w 1931 r. został wybrany na członka czynnego Wydziału Historyczno-Filozoficznego Polskiej Akademii Umiejętności.   Bibliografia prac Ptaszyckiego liczy 135 pozycji o bardzo zróżnicowanej problematyce; wiele z nich poświęcił dziejom literatury polskiej (Bogurodzica, Rej, Górnicki, Bielski, Stryjkowski, Krzycki, Nidecki). Równie żywo zajmowała go historia Litwy, czego dowodem było wydanie Kroniki Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego, letopisów litewskich, XVI-wiecznych popisów wojska litewskiego oraz jego Studia nad Statutem Litewskim. Pisał także na temat drukarstwa i bibliotek; w jego opracowaniu w 1895 roku ukazały się wzory druków słowiańsko-ruskich z XV i XVI wieku. Znaczna część dorobku Ptaszyckiego przypada na recenzje i informacje bibliograficzne o polskich badaniach naukowych z zakresu historii, historii literatury, językoznawstwa, bibliografii i etnografii. Liczące się w dorobku naukowym Ptaszyckiego były prace z nauk pomocniczych historii, zwłaszcza Encyklopedia nauk pomocniczych historii i literatury polskiej, wydana jako plon jego wykładów w KUL (I wyd. 1919, II - 1922), uzyskała wysoką ocenę współczesnych (S. Kętrzyński) jako pierwsza tego rodzaju praca od czasu "Nauk dających poznawać źródła historyczne" Lelewela. Dla archiwistyki największe znaczenie miał inwentarz ksiąg Metryki Litewskiej ogłoszony drukiem w 1887 roku pt. "Opisanie knig i aktów Litevskoj Metryki" (s. VIII + 278). Inwentarz ten stał się podstawą polskich żądań rewindykacyjnych po pierwszej wojnie światowej. Ptaszycki podejmował też tematy z zakresu terminologii archiwistycznej: "Archiwum - Archeion. Rozważania etymologiczno-historyczne" (Archeion, t. 3, 1928, s. 1-11), ale bliższe były mu zagadnienia archiwoznawcze, którym poświęcił kilka artykułów: "Metryka Litewska Petersburgu" (Kraj, 1882, nr 21, s. 2-7); "Biblioteki i archiwa petersburskie. Luźne notatki…" (w: Gwiazda. Kalendarz petersburski na rok 1884, s. 104-117); "Cesarska Biblioteka Publiczna i Metryka Litewska w Petersburgu" (Kraków 1889, s. 34); "Gdzie się przechowywały i przechowują obecnie akty unii Litwy z Polską" (Kwartalnik Historyczny, t. 16, 1902, s. 588-591). Jego dwa szczegółowe artykuły - "Inwentarz Archiwum Koronnego z roku 1613. Notka bibliograficzna" (Archeion, t. 4, 1928, s. 98-139) oraz "Inwentarz Archiwum Koronnego z roku 1613. Uzupełnienie" (Archeion, t. 5, 1929, s. 112-118) były poświęcone ustaleniu filiacji i dokładniejszej analizie filologicznej kilku znanych rękopisów Inwentarza Łubieńskich. W jednym ze swoich ostatnich tekstów wracał do pierwszych doświadczeń archiwisty: "Sumariusz i inwentarz Metryki Litewskiej" (Archeion, t. 8, 1930, s. 31-44).   Za swą wielokierunkową działalność Ptaszyckiego odznaczały władze państwowe i kościelne, m.in. Cywilnym Krzyżem Kawalerskim Papieskiego Orderu św. Grzegorza (1920), Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1927), medalem X-lecia Odzyskania Niepodległości (1928), Krzyżem "Pro fide et Ecclesia in Russia merito" (1931) i Złotym Krzyżem Zasługi (1933).   Żonaty z Zofią Wyrzykowską (zm. 1906), z którą miał syna Stanisława Jana Aleksandra (ur. 1892), piastującego w okresie międzywojennym funkcję konsula Rzeczypospolitej Polskiej w Pile. Stanisław Ptaszycki zmarł 20 grudnia 1933 r. w Warszawie; został pochowany w Bielsku Podlaskim.
Podstawowe źródła: Archiwum Państwowe w Lublinie i Archiwum KUL (akta osobowe). Wśród przechowywanych w AP w Lublinie wycinków prasowych są m.in. dwa wspomnienia, które ukazały się w lubelskiej prasie: "Z żałobnej karty, Śp. Prof. St. Ptaszycki (wspomnienie pośmiertne)", Głos Lubelski z 23 XII 1933 r. i "Śp. St. Ptaszycki. Wspomnienie pośmiertne", Pamiętnik Lubelski, t. II, Lublin 1935, s. 283-286. Opracowania i artykuły o Profesorze: Leon Białkowski: Stanisław Ptaszycki, Miesięcznik Heraldyczny, R. 13: 1934, s. 28-29; Stanisław Konarski: Ptaszycki Stanisław Ludwik (1853-1933), w: Polski słownik biograficzny,        t. XXIX/2, s. 294-297; Maria Trojanowska: Ptaszycki Stanisław (1853-1933), w: Słownik biograficzny archiwistów polskich,        t.1: 1918-1984, red. M. Bielińska, I. Janosz-Biskupowa, Warszawa-Łódź 1988, s. 178-180; Maria Trojanowska: Stanisław Ptaszycki (12 IV 1853 - 20 XII 1933), w: Problemy historii i archiwistyki,        pod red. T. Mencla, Lublin 1986, s. 259-270.

   

	Tekst powyższy jest rozszerzoną wersją opracowania Marii Trojanowskiej zamieszczonego w Słowniku biograficznym archiwistów polskich.
	Stronę rozbudowano w roku 2003 - w którym mija 150. rocznica urodzin i 70. rocznica śmierci pierwszego dyrektora Biblioteki Uniwersyteckiej, Stanisława Ptaszyckiego; także w tym roku Archiwum Państwowe w Lublinie, którego prof. Ptaszycki również był pierwszym dyrektorem, obchodziło 85 lat istnienia. (jkw)