Dekret Gracjana ze zbiorów BU KUL.

Iluminowany, rękopiśmienny kodeks średniowieczny

mgr Arkadiusz Adamczuk

3 lutego 2003 r.

 

  Jednym z najcenniejszych zabytków, przechowywanych w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej KUL jest tzw. Dekret Gracjana (sygn. Ms 1), rękopiśmienny, iluminowany kodeks pergaminowy [1].

  W rozmaitych kolekcjach na świecie zachowało się ponad 600 egzemplarzy Dekretów Gracjana, z czego w Polsce przed II wojną światową przechowywano dwanaście (cztery uległy zniszczeniu bądź rabunkowi w czasie wojny) [2]. Kodeks lubelski, między innymi ze względu na bogate, wysokiej klasy artystycznej zdobienia, jest jednym z cenniejszych. Jego rangę podnosi również fakt, iż jest to dzieło o kapitalnym znaczeniu dla kultury europejskiej.

  Tekst dzieła, którego pełny tytuł brzmi Concordia discordantium canonum  (czyli Harmonia nieuzgodnionych kanonów), powstał w Bolonii w latach 1140 – 1150. Za jego autora uważa się mnicha z bolońskiego klasztoru kamedułów św. Feliksa i św. Nabora o imieniu Gracjan, urodzonego w Carraria - Ficulle koło Chiusi na początku XII wieku. Wiadomo o nim bardzo niewiele. W roku 1143 służył on pomocą prawną w pewnym procesie przed sądem kościelnym. Tradycja bolońskiej szkoły prawa kanonicznego, szczególnie zaś Summa Paucapalei, określa Gracjana jako magistra. Zmarł prawdopodobnie około roku 1150 [3].

  Tekst Dekretu stanowi kamień milowy w rozwoju kanonistyki. W dziele tym autor, po raz pierwszy w historii, uporządkował ogromny materiał prawny, jaki powstał w ciągu dziejów Kościoła. Dekrety soborów, papieży i inne orzeczenia czasami były ze sobą sprzeczne. Dopiero zastosowanie przez Gracjana nowoczesnej wówczas metody scholastycznej, polegającej na rozumowej analizie źródła, pozwoliło na usunięcie tych sprzeczności. Przez całe średniowiecze i czasy nowożytne był jednym z podstawowych podręczników prawa kanonicznego i jako taki wszedł, jako część I do Corpus Iuris Canonici, wydanego w 1852 roku całego prawa kanonicznego, łącznie z później powstałymi zbiorami. Znaczenie Dekretu sprawiło, że od początku stał się on przedmiotem komentarzy - Summ i Gloss, często umieszczanych na marginesach. Egzemplarz lubelski opatrzony został glossą marginalną autorstwa Johannesa Teutonicusa (który zmarł w 1245 lub 1246 r.), kanonika, a później proboszcza katedry w Halberstadt. Glossa ta, zwana Glossa ordinaria, powstała przed lipcem 1216 roku, tuż po czwartym soborze laterańskim.

Dekret Gracjana, pozostający w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej KUL, powstał pod koniec XIII w. najprawdopodobniej w Paryżu lub w warsztacie działającym pod wpływem paryskim. Świadczy o tym przede wszystkim pismo, jakim przepisano kodeks: Lettera parisiensis, średnie pismo kodeksowe, stosowane w środowisku uniwersyteckim do pisania dzieł naukowych i podręczników. Związek ze środowiskiem paryskim potwierdzają jednak przede wszystkim miniatury, stanowiące najbardziej charakterystyczny jego element. Dekret Gracjana ze zbiorów BU KUL. Stan z r. 2003. Ilustracja została zmontowana z dwóch zdjęć.

  Lubelski Dekret Gracjana ozdobiono 38 miniaturami figuralnymi, zakomponowanymi w prostokątnych polach, obwiedzionych ozdobną bordiurą. Zostały one umieszczone na początku części I i III oraz na początku każdej z 36 Causae części II.

Styl miniatur utrzymany jest w manierze rysunkowej, charakterystycznej dla warsztatów paryskich drugiej połowy XIII w. i początku XIV w. Postacie o smukłych proporcjach zwykle wygięte są w charakterystyczny kształt gotyckiej litery "S". Rysunek jest dość swobodny, modelowany kreską (uzupełnianą jedynie barwą) na płaskim, ornamentalnym tle. Miniatury te świadczą o wysokiej klasie artystycznej mistrzów wykonujących kodeks. Zdobienia księgi dopełniają liczne drolerie, umieszczone na marginesach, oraz ozdobne inicjały barwne i filigranowe. Opisana niżej miniatura w Dekrecie Gracjana rozpoczynająca część pierwszą kodeksu

 

  Najbardziej interesująca jest tematyka miniatur. Ich ikonografia opiera się z jednej strony na tekstach każdej Causae [4], z drugiej jest odzwierciedleniem sytuacji politycznej, gospodarczej i społecznej końca XIII w. Pozwala to widzieć w nich interesujący dokument tej epoki. Trudno omówić wszystkie, warto jednak przyjrzeć się najbardziej charakterystycznym. Pierwsza miniatura, rozpoczynająca tekst Pars prima (ilustracja powyżej), odzwierciedla relacje, często bardzo zawikłane, między władzą duchowną a świecką. Widzimy siedzących na równorzędnych tronach papieża, ubranego w czerwony płaszcz i regnum – symbole jego ziemskiej władzy oraz króla Francji w błękitnym płaszczu i w koronie, z mieczem sprawiedliwości w dłoni. Otaczają ich członkowie dworów: biskupi i kardynałowie po jednej stronie, rycerze i sędziowie świeccy po drugiej. Papież zwraca się z gestem napominającym do monarchy, który przyjmuje nauczanie wyrażając to otwartym gestem dłoni. Jedną z ciekawszych jest miniatura ilustrująca Causae XV, ze sceną przesłuchania połączonego z torturami. Miniatura ta obala mit o średniowiecznym okrucieństwie, jako że autor traktatu odrzuca tę formę wydobywania zeznań. Z kolei Causae XXIII, będąca traktatem o wojnie (zilustrowana została sceną ataku uzbrojonych biskupów na grupę heretyków), odzwierciedla bardzo istotny dla Kościoła francuskiego problem Albigensów. Krucjata przeciw tej grupie, która opanowała bez mała całą południową Francję była jednym w istotniejszych wydarzeń XIII wieku. Interesująca jest również ilustracja Causae XXVI, dotyczącej oskarżeń o magię (a ściślej o stawianie horoskopów, wróżenie i różdżkarstwo), co – zaprzeczając wierze w boską Opatrzność – jest poważnym wykroczeniem przeciwko dyscyplinie Kościoła, zwłaszcza gdy wróżem jest kapłan.

Istotnym elementem zdobień rękopisu lubelskiego są wyobrażenia na marginesach kart, określane w dawniejszej literaturze jako drolerie. Czasami są to bestie z ciałami które przypominają pantery z ludzką głową ozdobioną koroną czy tiarą, a czasami półpostaci ludzkie, niekiedy również zwierzęta takie jak kot czy małpa. Ich funkcją nie jest jedynie rozśmieszanie czytelnika. Pełnią ważną funkcję ikonograficzną, dopowiadając bądź też komentując myśl zawartą w miniaturze. Niekiedy w tych wyobrażeniach posługiwano się ironią czy wręcz złośliwością, (np. we wspomnianej Causae XXIII, gdzie scenie krucjaty towarzyszy małpa trzymająca berdysz). Od lewej: szczegóły miniatur XV, XXIII i XXXIV

 

  Lubelski manuskrypt Dekretu Gracjana, będąc wspaniałym dziełem sztuki, stawia przed badaczami ciągle więcej pytań niż odpowiedzi. Jest wątpliwe, czy kiedykolwiek odpowiemy na niektóre z nich. Niemniej zabytek wymaga ciągłych badań, mogących ewentualne odpowiedzi chociaż przybliżyć.

Arkadiusz Adamczuk

Causa I
Causa X
Causa XV
Causa XXIII
Causa XXVI
Causa XXXIV

 

Przypisy

1. Lubelski egzemplarz Dekretu Gracjana napisany został na pergaminie o rozmiarach kart 47 x 27,5 cm. Zawiera 308 kart,
   z których ostatnia została przymocowana jako wyklejka do tylnej okładki; Opis kodeksu in situ skonfrontowany z opisem
   w Inwentarzu Rękopisów BU KUL autorstwa Andrzeja Wojtkowskiego z lat 1948 – 1949, s. 1 – 3; oraz A. Vetulani,
   Les manuscrits du Decret de Gratien et des ouvres des decretistes dans les bibliotheques polonaises, "Studia Gratiana"
   Vol. I, 1953
2. A. Vetulani, Dekret Gracjana i pierwsi dekretyści, op. cit., s. 46 i przyp. 57
3. S. Kuttner, The Father of the Science of Canon Law, op. cit., s. 2 – 19; idem, Graziano: l`uomo e l`opera, op. cit., s. 20
4. Causae - krótka opowieść, wprowadzająca problem prawny, dalej rozważany przy pomocy różnych autorytetów

Bibliografia

1. Gratianus Concordia Discordantium Canonum (Decretum), Ed. Ae. Feidberg, Corpus Iuris Canonici, Vol. I, Leipzig 1879
    (repr. Graz 1959)
2. S. Kuttner, The Father of the Science of Canon Law, "The Jurist", R. I: 1941, s. 2 – 19
3. St. Chodorow, Christian Political Theory and the Church Politics in the Mid-Twelfth Century,
    The Ecclesiology of Gratians`s Decretum, Berkeley – London 1972
4. Melnikas, The Corpus Of the Miniatures in the Manuscripts of Decretum Gratiani, Vol. I – III, Roma 1975 – 1977
5. G. Mariani – Canova, F. E. Adami, Ferrara 1474: Miniatura, tipografia, commitenza:
    il "Decretum Gratiani" Roverella, Firenze 1988, katalog wystawy Ferrara, Palazzina di Marfisa d`Este, 3 IX – 20 XII 1988
6. J. Rambaud, Le Décret de Gratien, Paris 1990
7. A. Adamczuk, Iluminowane kodeksy rękopiśmienne Discordantium canonum concordia Gracjana
    – zarys problematyki badawczej, "Roczniki Humanistyczne KUL", R. 2001 – 2002, z. 4
8. A. Adamczuk, Miniatury części pierwszej Dekretu Gracjana – "Pars prima", jako odzwierciedlenie zmian w obrazowaniu
    stosunków regnum - sacerdotium. Studium ikonologiczne, "Archiwa, Biblioteki, Muzea Kościelne", Lublin, T. 78