Metody konserwacji zbiorów specjalnych

na przykładach prac wykonanych w Pracowni

Konserwacji Zbiorów Specjalnych BU KUL

mgr Jolanta Wasilewska

17 marca 2003 r.

W istocie nie był to wykład, lecz przegląd możliwości i dokonań konserwatorskich Pracowni,
która działa w BU KUL od 10 lat pod kierownictwem prelegentki. Z tej okazji w 79. tomie półrocznika
Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne, w dziale 'Studia i materiały', ukazał się tekst-podsumowanie,
ilustrowany tymi samymi co przedstawione na spotkaniu 17 marca (i poniżej na tej stronie) pracami.
Tekst ten przytaczamy niżej, po ilustracjach.

 

Rękopiśmienny dokument pergaminowy z pieczęcią woskową -
Jodocus, margrabia brandenburski, zastawia Reymarowi von Gutkersperge Wielkiemu Mistrzowi
zakonu Joanitów w Marchii Brandenburskiej... zamek Santok i miasto Repen... 1409 r., (Dpl. 1);
konserwacja - Jolanta Wasilewska

Pieczęć woskowa z 1550 r. z napisem: 'DOM ET HERES SIGISMUND AUGU DG REX POL
MAG DUX LITUAN RUS PRUS SAOGIT MAZ ETC'.;
konserwacja - Jolanta Wasilewska

Karta tytułowa dzieła Quadragesimale sige salutis, Hagenau 1516 r., (P.XVI.637);
konserwacja - Iwona Kasiura

Pieśni ojczyste, Warszawa 1830, (syg. 141604 I)
konserwacja - Barbara Winiarczyk

Figura Adama Mickiewicza, odlew gipsowy, wys. 90 cm;
konserwacja - Iwona Kasiura, Beata Siemczyn, Jolanta Wasilewska

Edycja dzieł Arystotelesa - Aristotelis omnia quae Opera..., 1574-1575;
konserwacja - Iwona Kasiura, Urszula Puławska, Jolanta Wasilewska

Dokument z oryginalnym podpisem Józefa Czechowicza, Warszawa 1937, (Rkps 2535);
konserwacja - Iwona Kasiura

 

Fotografie i skany: Iwona Kasiura; opracowanie, montaż na stronie i kompozycje: J. K. Wasilewski

10 lat Pracowni Konserwacji Zbiorów Specjalnych

w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL

Ks. Jerzy Latawiec,
Jolanta Wasilewska

Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne, Tom 79
Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 2003

 

Pracownia Konserwacji Zbiorów Zabytkowych w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL powstała w marcu 1993 roku z inicjatywy i wielkiego zaangażowania nowo mianowanego wówczas wicedyrektora, ks. dr Tadeusza Stolza. Zapoznając się z zasobami naszej Biblioteki, dostrzegł ogromną potrzebę stworzenia pracowni konserwacji. Bogaty i rosnący księgozbiór, intensywnie wykorzystywany i przechowywany w pomieszczeniach, które zostały tylko przystosowane do potrzeb biblioteki, ulegał postępującej degradacji. Brak klimatyzacji i nieodpowiednie warunki przechowywania zbiorów sprzyjały wydatnie takim niekorzystnym procesom.

  Utworzenie pracowni konserwacji nie było łatwe, chociażby z braku odpowiedniego pomieszczenia oraz sprzętu. W 1994 r. przebudowano pomieszczenie po dawnej pracowni fotograficznej, a ponieważ było zbyt ciemne, od strony zachodniej wybito dwa otwory i zamontowano okna. Następnie jedno duże pomieszczenie przedzielono ścianą i w ten sposób powstały dwie różne pracownie: tzw. sucha i mokra. W nowym budynku rozbudowującej się Biblioteki zaprojektowano duże pomieszczenie przeznaczone dla Pracowni Konserwacji. Znajdzie się w nim duży stół, digestorium oraz odpowiednie szafy i komody na przechowywanie potrzebnych środków i materiałów używanych do konserwacji dokumentów.

Wyposażenie

  Początki Pracowni były bardzo skromne i trudne, gdyż brakowało maszyn, urządzeń i narzędzi, zaś przede wszystkim fachowej siły do pracy. Bardzo istotną rolę na tym etapie tworzenia pracowni odegrał  pan Wiesław Faber, konserwator dyplomowany, podówczas kierownik Centralnego Laboratorium Konserwacji Archiwaliów przy Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. Pan Faber osobiście zaangażował się w tworzenie naszej Pracowni, udzielając wskazówek, w jaki sprzęt należy wyposażyć pomieszczenia pracowni i wspierając nas w uzyskaniu dotacji z Funduszu na Rzecz Nauki Polskiej. Z przyznanych środków zakupiono maszynę papierniczą, prasę uchylną dwukolumnową, suszarkę jezdną, kuwetę z dużą podstawą, destylarkę wody, lampę UV, elektroniczną wagę laboratoryjną, termohigrograf, specjalistyczny odkurzacz oraz wyposażono w metalowe regały część magazynu starodruków, który wcześniej ze środków uniwersyteckich został wyremontowany.

  W Pracowni systematycznie przybywało specjalistycznego sprzętu (w dużym stopniu dzięki dotacji MEN, ale też nakładem finansowym Uniwersytetu): wysokiej jakości aparat fotograficzny i profesjonalny stół fotograficzny, duża prasa jednośrubowa, stoi podświetlany, niskociśnieniowy stół, komody metalowe, gilotyna, nożyce stołowe - a także wiele drobnych narzędzi i przedmiotów niezbędnych w pracy konserwatorskiej oraz materiałów (papiery, bibułki, tektury, skóry, pergaminy itp.) i środków chemicznych. W 1994 roku rektor KUL, ks. prof. Stanisław Wielgus wyasygnował z kasy Uniwersytetu pieniądze na zakupienie komory próżniowo-gazowej do dezynfekcji. [Dopiero] w 1997 roku Pracownia wzbogaciła się o komputer.

Pracownicy

  Pierwszym pracownikiem i jednocześnie Kierownikiem Pracowni Konserwacji została Jolanta Wasilewska, z wykształcenia historyk sztuki, która od 10 lat pracowała w pracowni introligatorskiej, gdzie przyswoiła sobie sztukę tego rzemiosła pod wnikliwym okiem kierownika Introligatorni Siostry Norberty Głowinkowskiej. W latach 1993 - 1995 Jolanta Wasilewska odbyła w Centralnym Laboratorium Konserwacji Archiwaliów (CLKA) w Warszawie szereg kursów o specjalności konserwatorskiej. Od października 1994 roku do grudnia 1995 roku w pracowni zatrudniona była też Maria Kietlińska, również historyk sztuki z 11-letnim doświadczeniem w PP PKZ (Państwowe Przedsiębiorstwo 'Pracownie Konserwacji Zabytków'). Pierwszymi poważnymi pracami przeprowadzonymi w Bibliotece były dezynfekcja w komorze próżniowo-gazowej, odkurzanie i czyszczenie starodruków w magazynach (40% z około 80 tysięcy woluminów), a jednym z ważnych obowiązków było sprawowanie stałego nadzoru nad sposobem ich przechowywania.

  Po rezygnacji z pracy w Bibliotece Marii Kietlinskiej w marcu 1996 roku, jej obowiązki przejęła Barbara Winiarczyk (także historyk sztuki z wieloletnim doświadczeniem pracy w PP PKZ). Dzięki jej umiejętnościom pojawiły się nowe możliwości: wykonywanie pełnej dokumentacji fotograficznej dla potrzeb Pracowni, a także świadczenie usług fotograficznych ze zbiorów specjalnych dla czytelników. W lutym 1998 roku, po przeniesieniu Barbary Winiarczyk do Sekcji Zbiorów Specjalnych, jej obowiązki przejęła Iwona Kasiura, absolwentka Wydziału Artystycznego UMCS, która od dwóch lat pracowała w Bibliotece (w tym rok w introligatorni). W 1998 roku Dyrektor Biblioteki powołał Jolantę Wasilewską na Kierownika Introligatorni, łącząc tym samym te dwie pokrewne pracownie.

  Równolegle z prowadzonymi dotąd pracami rozpoczęto przedsięwzięcia stricte konserwatorskie. W rozwiązywaniu napotykanych problemów stała pomocą doświadczeniem służyli pracownicy CLKA (między innymi pani Teresa Tryfon). Na szczególne uznanie i wdzięczność zasługują Państwo Małgorzata i Wiesław Faberowie, którzy od początku nieprzerwanie współpracują z Pracownią Konserwacji Biblioteki Uniwersyteckiej KUL i chętnie udzielają porad w trudnych przypadkach.

Wykonane prace

Pierwsze prace konserwatorskie wykonane zostały w pracowni CLKA w Warszawie.
Były to 3 dokumenty rękopiśmienne - listy i mapa:
1. List Króla Jana Sobieskiego z 1694 r. (Rkps. 106);
2. List Księcia Michała Radziwiłła z 1815 r. (Rkps 115);
3. Mapa rękopiśmienna Diecezji Chelmskiej i Bełzskiej z 1872 r. (M. 705).

Następne prace konserwatorskie wykonane zostały już w Pracowni Konserwacji BU KUL:
1. Atlas Nouveau a L'usage de Monsigneur Le Due de Bourgogne, T. I, 1694 r. (A-191/I);
2. Mapa Francji i Belgii, 1807 r. (M. 1120);
3. Rękopiśmienny dokument pergaminowy z pieczęcią woskową -
    Przywileje królowej Elżbiety z 1371 r. (Dpl. 38);
4. Rękopiśmienny dokument pergaminowy z pieczęcią woskową - Sąd sześciu miast: Krakowa,
    Sącza, Kazimierza, Wieliczki, Bochni i Olkusza w sprawie obywateli lubelskich, 1486 r. (Dpl. 42);
5. Rękopiśmienny dokument pergaminowy z pieczęcią woskową - Wyrok króla Kazimierza, 1459 r.
    (Dpl. 40);
6. Rękopiśmienny dokument pergaminowy z pieczęcią woskową - Zygmunt August, król polski,
    rozszerza przywilej nadany przez króla Władysława Łokietka], 1570 r. (Dpl. 46);
7. Rękopiśmienny dokument pergaminowy z pieczęcią woskową - Jodocus, margrabia brandenburski,
    zastawia Reymarowi von Gutkersperge Wielki Mistrz zakonu Joanitów w Marchii Brandenburskiej
    zamek Santok i miasta Repen... 1409 r. (Dpl. 1);
8. Rękopiśmienny dokument pergaminowy - Zygmunt II król Polski zatwierdza i transumuje
    dla Rady miasta Lublina statut cechu piekarzy, 1611 r. (Dpl. 6);
9. Rękopiśmienny dokument pergaminowy z pieczęcią woskową - Kazimierz, Król Polski,
    na sejmie piotrkowskim, zatwierdza dotychczasowy zwyczaj odbywania sądów miejskich w Lublinie,
    1460 r. (Dpl. 41);
10. Rękopiśmienny dokument pergaminowy z pieczęcią woskową - Mikołaj, opat klasztoru
    w Koprzywnicy, zakonu cystersów, jako delegat papieski do sprawy objęcia kościoła parafialnego
    w Wąwolnicy, 1472 r. (Dpl. 2);
11. Rękopiśmienny dokument papierowy z pieczęcią opłatkową - Świadectwo dojrzałości
    Juliana Stadnickiego, 1823 r. (Dpl. 65);
12. Rękopiśmienny dokument pergaminowy z pieczęcią opłatkowa - Dyplom magisterski
    z ekonomii politycznej Juliana Stadnickiego, 1826 r. (Dpl. 66);
13. Rękopiśmienny dokument pergaminowy z pięcioma pieczęciami woskowymi -
    Prawo wieczystej sprzedaży na Cichinicze od p. Masalskiego Podkomorzego Grodzkiego
    w 1633 r. (Dpl. 74);
14. Rękopiśmienny dokument pergaminowy z pieczęcią woskową - Władysław IV z Bożej łaski
    król Polski, Wielki Książę Litewski, Ruski, Pruski, Żmudzki, Mazowiecki, Inflandzki, Smoleński,
    Swiedlowski, Czernichowski a Szwedzki, Gotcki, Wandalski dziedziczony król..., 1635 r. (Dpl. 76);
15. Pieczęć woskowa z 1550 r. - napis: Dom[inus] Et Heres Sigismund[us] Augu[stus] DG [Dei Gratia]
    Rex Pol[oniae] Mag[nus] Dux Lituan[iae] Rus[siae] Prus[siae] Sa[m]ogit[iae] Maz[oviae] Etc.;
16. 31 tomów encyklopedii - La grande encyclopedic: inventaire raisonne des sciences, des lettres
    et des arts, par une societe de savants et gens de lettres. 1- / sous la direction de MM Berthelot,
    Hartwig Derenbourg, Paris: H. Lamirault: Societe Anonyme de la Grande Encyclopedic,
    [1886 - 1902] (Da 43);
17. 1.450 grafik (XVII - XVIII w.) ze Zbiorów Graficznych BU KUL;
18. Pieśni ojczyste, Warszawa 1830 r. (141604 I);
19. brakujące okucia do rękopiśmiennego kodeksu - Dekretu Gracjana z XIII/XlV w. (Rkps 1);
20. Sermones perutiles de Sanctis Biga salutis intitulati : a q[uon]dam fratre Hungaro in c[on]ventu
    Pestien[si] fratru[m] minor[um] de observa[n]tia co[m]- portati. Hagenaw, Henricus Gran,
    imp. et sumpt. Joannis Rynman, 1516 r. (P.XVI.637);
21. Lieb und Kreuz Weeg, Schweidnitz 1740 r. (Ge 3182);
22. Luther Martin, Enchiridion, Lauban 1708 r. (Ge 3439);
23. Fenelon Fraii9ois de Salignac, Les avantures de Telemaqu, Paryż 1727 r. (Ila 747);
24. Dokument z oryginalnym podpisem Józefa Czechowicza, Warszawa 1937 r. (Rkps 2535);
25. Oleodruk z XIX/XX w. - portret Adama Mickiewicza;
26. Figurka (rzeźba) gipsowa - Adam Mickiewicz, (wys. 90 cm);
27. 11 tomów (w 9 wol.) Aristotelis omnia quae Opera... 1574 - 1575
    (na zamówienie Biblioteki Metropolitalnego Wyższego Seminarium Duchownego w Lublinie);
28. 5 tomów Bibliografii Estreichera (D. 1553);
29. Rękopiśmienny dokument pergaminowy z pieczęcią opłatkową - Franciszek książę Sfortia
    nadaje tytuł doktora obojga praw ks. Franciszkowi Malczewskiemu, kanonikowi gnieźnieńskiemu...
    1783 r. (Dpl. 24);
30. Rękopiśmienny dokument - Klimont Modrzewski zaświadcza, ze we wsi Przybrodzie
    jest pięciu kmieci, każdy na pół śladu... (XVI w.) (Dpl. 4);
31. Oprawa (iluminowany pergamin z rękopiśmiennym zapisem nutowym, XIV-XV w.)
    Novum Jesu Christi un Nostri Testamentum, Frankfurt 1601 r. (Gb 500).

Prace na zamówienie Biblioteki Uniwersyteckiej KUL
wykonane przez konserwatorów dyplomowanych M. i W. Faberów:
32. Vincentius Ferrerius s., Sermones de tempore et de sanctis, Kolonia 1487 (XV.209);
33. Glaudii Galeni, 1537 r. (Ł.416);
34. Rękopiśmienny dokument z pieczęcią opłatkową podpisany przez króla Stanisława Augusta,
    1775 r. (Dpl. 87);
35. Rękopiśmienny dokument z pieczęcią opłatkową podpisany przez króla Jana Kazimierza, 1653 r.
    (Dpl. 88).

Podsumowanie

  Zakres prac prowadzonych obecnie [2003 r.] w Pracowni jest bardzo szeroki; oprócz tych związanych z konserwacja wykonuje się usługi dla czytelników: fotograficzne i na specjalistycznej kopiarce OCE, oraz usługi dezynfekcyjne w komorze próżniowo-gazowej dla różnych instytucji. Dotychczas z usługi dezynfekcji skorzystały: Muzeum Wsi Lubelskiej, Biblioteka Główna UMCS, Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego, Biblioteka Metropolitalnego Seminarium Duchownego w Lublinie, Archiwum Sądu Rejonowego w Lublinie, Urząd Miejski w Kocku, M.G. Poland Sp. z o.o.

  Do ważnych obowiązków pracowników Pracowni Konserwacji należy troska o właściwe warunki przechowywania zbiorów i odpowiednie parametry powietrza w magazynach. Wśród dodatkowych obowiązków są takie jak wykonywanie prac plastycznych na potrzeby Biblioteki (oprawa graficzna wystaw) i dekoracji oraz nadzór nad stronę graficzna internetowej witryny BU KUL.

  Rozwój nowych technologii, postęp naukowy i pojawiające się nieustannie nowe wyzwania stawiają wymóg nieustannego dokształcania się i podnoszenia kwalifikacji, dlatego ważnym się staje udział osób zatrudnionych w Pracowni Konserwacji w spotkaniach, sympozjach i konferencjach poświęconych zabezpieczaniu i ochronie księgozbiorów w bibliotekach. Temu także służą konferencje z zaproszonymi specjalistami, organizowane w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL dla własnych pracowników konserwacji i introligatorni. W wymiarze lokalnym, ważny jest wkład pracowników Pracowni Konserwacji w poprawę zabezpieczenia zbiorów przed zniszczeniem. Szkolenia i konferencje organizowane dla pracowników naszej Biblioteki, dotyczące tych zagadnień służą budzeniu świadomości podnoszeniu wiedzy bibliotekarzy i magazynierów, mających wpływ na jakość przechowywania zbiorów. [...].

 

Ks. Jerzy Latawiec, Jolanta Wasilewska
w: Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne,
Wydawnictwo KUL, ISSN: 0518-3766,
t. 79, Lublin 2003, s.379-390