Biblioteka Uniwersytecka

Biblioteka Uniwersytecka KUL może poszczycić się bogatymi zbiorami, które posiadają szczególne znaczenie zarówno dla nauki, jak i dla dziedzictwa kulturowego kraju. Wśród nich jest m.in. archiwum ks. Bronisława Ussasa. Ten szczególnie cenny zespół dokumentów był przekazywany Bibliotece Uniwersyteckiej KUL w latach 1964-1977. Ostatnia partia materiałów znalazła się w zasobach Biblioteki już po jego śmierci.

Dzisiaj obiekty, oprócz tego, że są przechowywane w Oddziale Zbiorów Specjalnych BU KUL, zostały udostępnione użytkownikom w ramach Biblioteki Cyfrowej KUL. Obecnie stanowią one unikatowe świadectwo ludzi, miejsc oraz czasów, w których ks. Ussas dorastał, pracował i pełnił posługę kapłańską. Co znamienne, dla dziejów jego życia, doświadczeń, często tłem stają się poszczególne źródła, które z taką pieczołowitością gromadził.

W 2021 r. zespół pracowników BU KUL podjął prace, w ramach programu Społeczna Odpowiedzialność Nauki (SON), które złożyły się na ukończony w 2023 r. projekt – Digitalizacja archiwum Kościoła katolickiego w Rosji. Zbiory ks. Bronisława Ussasa w BU KUL. Jego celem było udostępnienie czytelnikom, w formie cyfrowej, zdigitalizowanych materiałów archiwalnych, które mogą w znacznym stopniu przyczynić się m.in. do rozwoju badań naukowych nad sytuacją Kościoła katolickiego w XIX-XX wieku na dawnych ziemiach Rzeczypospolitej, pod zaborem rosyjskim, w Królestwie Polskim oraz w okresie późniejszym w Rosji i ZSRR.

Zbiór posiada jednostkowy i wyjątkowy charakter. O jego wartości świadczy nade wszystko fakt, że materiały pochodzą z rosyjskich archiwów oraz nawet obecnie nie ma do nich dostępu dla szerokiego kręgu badaczy. Należy podkreślić, że dokumenty mogą być przechowywane i udostępnianie w Internecie dzięki wytrwałej i pełnej pasji pracy ks. Ussasa, który ostatecznie przypłacił ją licznymi represjami i uwięzieniem.

Dzięki projektowi każdy zainteresowany może zapoznać się z autentycznymi losami duchowieństwa katolickiego oraz Polaków, którzy znaleźli się na terenach podporządkowanych władzy carskiej i w latach kolejnych – bolszewikom oraz komunistom; poznać ich codzienność, dążenia do odzyskania niepodległości, jak również zgłębić świat katolickiego wychowania oraz tradycji wśród prawosławnego otoczenia lub w opozycji do panującego ateizmu.

Dotąd nieupowszechniane szerzej zbiory, dzięki digitalizacji, stwarzają możliwość publikowania prac ważnych z punku widzenia przede wszystkim Kościoła łacińskiego i unickiego (greckokatolickiego). Na przechowywane zasoby składają się w dużej mierze kopie i streszczenia dokumentów, które zostały sporządzone w oparciu o zbiory polskich oraz rosyjskich bibliotek i archiwów mieszczących się w Warszawie, Wilnie, Grodnie, Lublinie, Muzeum Historycznym w Moskwie, Bibliotece Rosyjskiej Akademii Nauk w Petersburgu, Muzeum Cesarstwa Rosyjskiego, Towarzystwa Archeologicznego w Petersburgu.

Biblioteka Uniwersytecka KUL, biorąc udział w projekcie, miała zatem możliwość wpływu nie tylko na zachowanie, ale również na szerzenie źródłowej spuścizny zgromadzonej przez ks. Bronisława Ussasa, co umocniło jej status jako jednej z najbardziej cenionych polskich bibliotek uniwersyteckich.

Wśród rękopisów znajdują się materiały biograficzne i urzędowe, informacje o kościołach, parafiach, służbie kościelnej oraz wiadomości z wizytacji, dokumenty dotyczące kościołów i parafii w dekanacie petersburskim, a wśród nich także opinie władz rosyjskich o duchowieństwie rzymskokatolickim i jego działalności na terenie Królestwa Kongresowego, tajna korespondencja w sprawie lojalności duchowieństwa katolickiego względem władz rosyjskich na terenie Królestwa w czasie I wojny światowej, dyplomy orderów nadanych duchownym polskim rzymskokatolickim przez cara Mikołaja II w 1915 r., wykaz akt z Kancelarii Namiestnika Królestwa Polskiego dotyczących dziejów Kościoła rzymskokatolickiego na terenie Królestwa w latach 1861-1872, streszczenia i odpisy z akt osobistej kancelarii namiestnika Królestwa Polskiego i urzędów rosyjskich do spraw wyznań dotyczące Kościoła unickiego w Królestwie Polskim. Zbiory uzupełniają również akta traktujące o sprawach Kościoła unickiego na ziemiach polskich oraz przechodzenia prawosławnych na katolicy itp., wykazy materiałów dotyczących Kościoła unickiego w Cesarstwie Rosyjskim, akta Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności i bogate źródłowo materiały na temat parafii św. Katarzyny w Petersburgu.

Szczególnie istotny w perspektywie projektu jest fakt, że powyższe dokumenty nie były wcześniej na szerszą skalę opracowane, a najbardziej zaznajomiony z ich treścią był sam ks. Bronisław Ussas, którego, wraz z powstaniem w 1921 r. Komisji Rewindykacyjnej w Moskwie, powołano na stanowisko rzeczoznawcy ds. zarówno archiwalnych, jak i bibliotecznych. W latach późniejszych, już w Warszawie, zajmował się m.in. pracą archiwisty. Do śmierci porządkował swoje zbiory, by ostatecznie przekazać ich znaczną część Bibliotece Uniwersyteckiej KUL. Naszym zadaniem była zatem eksploracja merytoryczna jego spuścizny, co otwierało nowe perspektywy badawcze w tematyce, która dotychczas nie mogła być – z różnych powodów – podejmowana.

Archiwum ks. Bronisława Ussasa nie stanowi jednolitego zbioru pod względem formy, składa się bowiem z dokumentów w formie pojedynczych kart, jak i oprawnych, poszytów, dokumentów życia społecznego, wycinków z gazet, gazet, książek, broszur, fotografii itp.; łącznie zawiera ponad 6,5 tys. kart (co daje ponad 13 tys. stron).

Rękopisy zostały sporządzone ręcznie i maszynowo na różnego rodzaju papierach: maszynowych, przebitkowych, kalkach, tzw. kancelaryjnych, a także papierach czerpanych, żeberkowych. Zapisane zostały różnego rodzaju atramentami, długopisami, ołówkami i kredkami, na dokumentach odbite są pieczątki z użyciem różnego rodzaju tuszy.

Wszystkie rękopisy w liczbie przeszło 6,5 tys. kart zostały zdigitalizowane, poddane obróbce graficznej, a następnie udostępnione w Bibliotece Cyfrowej KUL oraz Bibliotece Cyfrowej Polona. W wyniku tych działań został upubliczniony szereg unikatowych rękopisów znajdujących się w zasobach Biblioteki Uniwersyteckiej KUL. Celem nadrzędnym tych działań było również zabezpieczenie rękopisów przed zniszczeniem, zarchiwizowanie oraz upowszechnienie ich poprzez publikację w zasobach cyfrowych i zastąpienie oryginałów kopiami cyfrowymi.

Rezultaty działań digitalizacyjnych są już teraz widoczne na stronie Biblioteki Cyfrowej KUL, a następnie w Bibliotece Cyfrowej Polona, Federacji Bibliotek Cyfrowych oraz Europeany, dzięki czemu znacznie zwiększy się zasięg odbioru prezentowanych publikacji oraz pozwoli to na wycofanie z udostępniania oryginałów.

Etapy prowadzonych - w ramach projektu - prac:

1. Kwerenda naukowa spuścizny źródłowej ze zbiorów ks. Bronisława Ussasa oraz jej materialne przygotowanie.

2. Selekcja dokumentów, wstępne szacowanie zakresu i programu prac.

3. Koordynowanie zakupów.

4. Zakup materiałów konserwatorskich.

5. Konserwacja – oczyszczenie mechaniczne rękopisów.

6. Wykonanie dokumentacji przed konserwacją.

7. Konserwacja – reperacja uszkodzeń papieru, uzupełnianie ubytków, prostowanie.

8. Opracowanie merytoryczne kolekcji.

9. Wykonanie dokumentacji fotograficznej po konserwacji.

10. Digitalizacja i udostępnienie.

11. Odkwaszanie.

12. Uporządkowanie i zabezpieczenie materiału źródłowego po pracy.

Materiały ks. Ussasa, w trakcie realizacji projektu, zostały podzielone na dziewięć grup tematycznych, które ostatecznie wpłynęły na kształt stworzonych kolekcji w Bibliotece Cyfrowej KUL. Należy tu wyróżnić:

1. Dokumenty osobiste ks. Bronisława Ussasa – sygnatury: Rkp 911, 912, 913, 914, 960, 964;

2. Kościół katolicki (tematyka łacińska i unicka) – sygnatury: Rkp 760, 761, 768, 773, 908, 961, 968;

3. Kościół rzymskokatolicki – sygnatury: Rkp 738, 739, 745, 746, 747, 748, 749, 750, 754,  759, 762, 764, 765, 766, 772, 777, 778, 779, 792, 794, 804, 910, 959, 1901;

4. Kościół św. Katarzyny w Petersburgu – sygnatury: Rkp 780, 781, 782, 783, 784, 785, 787;

5. Kościół unicki – sygnatury: Rkp 756, 758, 789, 909;

6. Losy duchowieństwa rzymskokatolickiego – sygnatury: Rkp 740, 741, 742, 743, 744, 751, 752, 753, 755, 774, 775, 776, 788;

7. Polityka administracyjno-wyznaniowa władz rosyjskich (Imperium Rosyjskie, ZSRR) – sygnatury: Rkp 763, 767, 769, 770, 962;

8. Stosunki katolicko-prawosławne – sygnatura: Rkp 757;

9. Varia – sygnatury: Rkp 771, 786, 790, 791, 793, 795, 796, 797, 798, 799, 800, 801, 802, 803, 807, 957, 958, 963, 965, 966.

Zbiory tworzy ponadto licząca 8291 kart Bibliografia o sygnaturze Rkp 967.

Zdigitalizowane Archiwum ks. Bronisława Ussasa znajduje się na stronie:

https://dlibra.kul.pl/dlibra/collectiondescription/329

dr Aleksandra Pawlik-Kopek, dr Lesław Bogdan Łesyk

Wykorzystana literatura:

1. Aleksandrowicz B., Uwagi do artykułu p. Danuty Dzierzkowskiej o życiu i pracy ks. Bronisława Ussasa, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1982, t. 45, s. 397-398.

2. Dzierzkowska D., Ksiądz Bronisław Ussas 1885-1977, [w:] Zbiór rękopisów ofiarowanych przez ks. B. Ussasa Bibliotece Uniwersyteckiej KUL, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1979, t. 39, s. 55–62.

3. Dzwonkowski A., Losy duchowieństwa katolickiego w ZSSR 1917-1939. Martyrologium, Lublin 1998 [hasło: Bronisław Ussas], s. 492-495.

4. Gombin K., Pośmiertne peregrynacje Stanisława I Leszczyńskiego. Z dziejów poglądów na szczątki królewskie jako pamiątkę narodową i obiekt muzealny, „Roczniki Humanistyczne” 2001, t. 48–49, nr 4, s. 171-193.

5. Mańkowska H., Katalog ofiarowanych rękopisów, [w:] Zbiór rękopisów ofiarowanych przez ks. B. Ussasa Bibliotece Uniwersyteckiej KUL, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1979, s. 63–126.

6. Ziółek E., „Sprawa Ussasa”. Przyczynek do dziejów Mieszanych Komisji Reewakuacyjnej i Komisji Specjalnej 1922-1924, „Teka Komisji Historycznej Towarzystwa Naukowego KUL” 2001, t. 28, s. 159-175.

KOLEKCJA ZBIORÓW KS. BRONISŁAWA USSASA
W BIBLIOTECE CYFROWEJ KUL