Człowiek ma określone miejsce w naturze wszechrzeczy, niechaj więc przyjrzy się
przyrodzie w jej całym majestacie i wzniosłości, niech oddali wzrok
od codziennych niskich spraw i spojrzy na wszechświat oświetlony wiekuistą lampą.

Myśląca trzcina

  U myślicieli typu Pascala pogląd na człowieka w ogólności jest poglądem na siebie samego i odwrotnie, opinia o sobie identyfikuje się niemal ze zdaniem na temat człowieka jako takiego. Pascal, zdecydowany egocentryk, dostrzegał i rozważał wszelkie problemy ludzkie przez pryzmat własnych prze- żyć, które skłonny był nader pochopnie uogólniać. Narzucał przeto tworzonej przez siebie koncepcji człowieka właściwy mu ekstremizm i kontradyktoryczność postaw i opinii, niepokój poszukiwań, których celem ma być osiągnięcie absolutnych wartości w poznaniu, moralności i działaniu. Ów ekstremizm stawia Pascalowskiego człowieka, w nie mniejszym stopniu jak samego Pascala, wobec żądań przekraczających jego realne możliwości. Stosując nieubłaganie zasadę: wszystko albo nic, nie mogąc uzyskać "wszystkiego", nie chcąc poprzestać na "niczym", Pascal szuka namiętnie drogi pośredniej, która okazała się wszakże nie do przebycia, a w każdym razie nie prowadziła do upragnionego celu, uświadamiając przy tym człowiekowi całkowitą niemożność uzyskania rzeczywistej, trwałej syntezy zwalczają- cych się nieubłaganie przeciwieństw. Rzeczywistość zarówno zewnętrzna, jak i wewnętrzna człowieka okazuje się każdorazowo "syntezą paradoksalną", nie będącą określonym stanem, lecz raczej tendencją do ujęcia w jedną spójną całość notorycznych przeciwstawności. Upragniony złoty środek, który miał być azylem spokoju, staje się piekłem niepewności i niemocy.

  Człowiek taki, jakim by go chciał widzieć Pascal, powinien posiadać niezbędną uniwersalność. Nie mamy takich możliwości, by wiedzieć wszystko o wszystkim, musimy więc kontentować się wiedzą cząstkową: "trzeba wiedzieć wszystkiego po trosze". W ten sposób człowiek dostraja się ogólnie do wszystkich potrzeb, ale dzieje się to kosztem rezygnacji z wymarzonego ideału wszechogarniającej uniwersalności. "[...] rozumna świadomość własnych granic i nierozumne pragnienie ich pokonania -jedno i drugie konstytuuje człowieka" - pisał Leszek Kołakowski.

  Poświęciwszy długi czas na studiowanie nauk szczegółowych, oderwanych bezpośrednio od spraw ludzkich, autor Myśli zapisuje w swych notatkach, że zabrał się z kolei do studiowania człowieka i stwierdził, iż te nauki nie są dla niego stworzone, ponieważ oddalił się dzięki nim od swej kondycji bardziej aniżeli ci, którzy się naukami tymi nie zajmowali. Sądził przy tym, że znajdzie wielu towarzyszy studiów nad człowiekiem, ale spotkał go i tu zawód - jeszcze mniej ludzie interesują się sobą niż naukami oderwanymi. Może to i lepiej - zamyśla się Pascal- czyż nie jest bowiem prawdą, że wiedza o człowieku jeszcze mniej przydaje mu się niż inna, a może nawet "lepiej jest dlań nie znać siebie, aby być szczęśliwym".

  Nie ma jednakże dla Pascala ucieczki przed ciekawością samego siebie. Widzi on ostro kontury naturalnej kondycji człowieka, która jest dlań zbyt zagadkowa i pociągająca zarazem, aby mógł się oprzeć żądzy przeniknięcia tej zagadki do samego dna, choćby go odstraszały spiętrzone trudności.

  Człowiek ma określone miejsce w naturze wszechrzeczy, niechaj więc przyjrzy się przyrodzie w jej całym majestacie i wzniosłości, niech oddali wzrok od codziennych niskich spraw i spojrzy na wszechświat oświetlony wiekuistą lampą. Im bardziej wszakże człowiek natęża wzrok, im wnikliwiej przenika otoczenie, tym wyraźniej dostrzega, że ziemia jest jeno oświetlonym punkcikiem w kręgu przyrody. Tu zatrzymuje się nasz wzrok, ale wyobraźnia prowadzi dalej i dalej, aż do wymiarów wszechświata, wobec których to, co dla nas widzialne, okazuje się tylko drobiną na rozległym łonie natury. Istnieją nadto granice naszej wyobraźni; poza nimi rozpościera się bezkres. Człowiek, powróciwszy z tej dalekiej wyprawy, czuje się zabłąkany w tym właśnie zakątku przyrody, w którym się znajduje, uzyskał bowiem perspektywę i skalę oceny ziemi, kraju, miasta i siebie samego. "Czym jest człowiek wobec nieskończoności?". Nie uzyskamy od razu odpowiedzi na to pytanie.

  Wyłania się natomiast fakt równie zdumiewający, a być może trudniejszy do pojęcia, mianowicie to, co najdrobniejsze w zasięgu ludzkiego widzenia. Dzieląc jeszcze te najmniejsze rzeczy, niechże człowiek dotrze do granic osiągalnych wyobraźnią i przekroczywszy te granice niech się pochyli nad otchłanią, roztaczającą się poniżej widzialnego wszechświata - ku atomom, ku nieskończoności światów, z których każdy ma swój firmament, swoje planety, swoją ziemię zaludnioną żyjątkami, zwierzętami w tej samej proporcji, co świat widzialny. I niech człowiek zejdzie jeszcze głębiej i jeszcze dalej i "niech się zagubi w tych cudach równie zdumiewających w swej małości, jak inne w swym bezmiarze". Nasze ciało, które dopiero przed chwilą było pyłkiem wobec ogromu wszechświata, stało się nagle kolosem w zestawieniu z nicością, do której niepodobna dotrzeć. W taki to sposób Pascal doprowadza nas do dwóch podstawowych pojęć określających, jego zdaniem, naszą sytuację w świecie. Musi nas, jak mniema Pascal, ogarnąć przerażenie, skoro zawieszeni jesteśmy między dwiema otchłaniami, nieskończonością i nicością. "Ostatecznie bowiem czymże jest człowiek w przyrodzie? Nicością wobec nieskończoności, wszystkim wobec nicości, pośrodkiem między niczym a wszystkim. Jest nieskończenie oddalony od rozumienia ostateczności; cel rzeczy i ich początki są dlań na zawsze ukryte w nieprzeniknionej tajemnicy; równie niezdolny jest dojrzeć nicości, z której go wyrwano, jak nieskończoność w której go pogrążono".

Tadeusz Płużański:
Filozofia dla prawników,
Polskie Wydawnictwo Prawnicze
Iuris sp. z o.o.,
Warszawa-Poznań 2000,
ISBN: 83-913450-4-1

Filozofia XX wieku.
Praca zbiorowa
pod red. Zbigniewa Kuderowicza,
Wiedza Powszechna,
seria: Myśli i Ludzie,
tom 1 i 2, projekt okładki
i opracowanie graficzne:
Ewa Nowakowska
Warszawa 2002, s. 291,
ISBN: 83-214-1275-0

Tadeusz Płużański:
Światło w labiryncie (wiersze),
Wyd. Laboratorium
Przekładu Międzykulturowego
- Laboratory of Intercultural
Translation, 2000, 2001,
s. 230,
ilustracje: Artur Gołębiowski,
ISBN: 83-86765-45-3