Stare druki (XVI - XVIII w.) w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej KUL

mgr Małgorzata Trojnacka

26 stycznia 2004 r.

 

1. Wstęp i wprowadzenie

2. Druki najstarsze

3. Druki z XVI wieku

4. Druki cyrylickie

5. "Monumenta" Zygmunta Augusta

6. Druki zamojskie i lubelskie

7. Książki z czasów Oświecenia

8. Polonika i czasopisma

 

 Stare druki (XVI-XVIII w.)

8. Polonika i czasopisma

  Jeśli chodzi o polonika wydawane w XVIII wieku, to głównym ośrodkiem wydawniczym była już wówczas Warszawa. Biblioteka Uniwersytecka KUL posiada w swoich zasobach książki drukowane w większości w liczących się wówczas warszawskich oficynach. Z oficyny pijarów pochodzi monumentalny zbiór konstytucji sejmowych "Volumina Legum", zebrany przez Stanisława Konarskiego (sygn. P. XVIII. 1633, XVIII. 3773, XVIII. 3660, XVIII 3361). W latach 1761 - 1763 drukarnia pijarska wydała dzieło polityczne autorstwa Stanisława Konarskiego "O skutecznym rad sposobie..." (sygn. XVIII. 1129, XVIII. 5940). Są także druki z oficyn Saksończyka Wawrzyńca Mitzlera, Piotra Dufoura (drukarza francuskiego sprowadzonego do Polski przez księcia Adama Czartoryskiego) [ 44 ], a także z oficyny wydawniczej wybitnego drukarza czasów stanisławowskich w Polsce, Michała Grölla. Druki z oficyny tego ostatniego reprezentowały nowoczesny typ książki polskiej: wydane były na gatunkowo dobrym papierze, miały ładną czcionkę i bardzo estetyczne miedziorytowe winiety i frontispisy. Z drukarni Michała Grölla pochodzą m. in. dzieła Kołłątaja, Krasickiego czy Niemcewicza. Najbardziej znane drukarnie warszawskie XVIII wieku wydawały dzieła polskich pisarzy, poetów i myślicieli, a także zaopatrywały w książki i czasopisma większość miast w ówczesnej Polsce.

 

 

 Kuryer Polski, numer z 1759 r.

  W Sekcji Starych Druków Biblioteki Uniwersyteckiej KUL zgromadzono również czasopisma, których istnienie związane jest z rozwojem czasopiśmiennictwa polskiego okresu Oświecenia (w sumie 129 tytułów). Są to gazety, czasopisma i kalendarze wydawane głównie w Warszawie w XVIII wieku. Najstarszym pismem znajdującym się w zbiorach BU KUL jest gazeta o charakterze informacyjnym, wydawana w Warszawie - "Kuryer Polski" (1729 - sygn. XVIII. 4949, ilustracja 10).

  Z innych pism, również o charakterze informacyjnym, BU KUL posiada "Korespondenta Warszawskiego", wydawanego w latach 1792 – 1796 przez Karola Malinowskiego [ 45 ] (sygn. XVIII. 4600). Czasopismo to stało się cennym źródłem wiedzy o końcu XVIII wieku, przekazującym czytelnikom ważne wiadomości o sytuacji politycznej w kraju i za granicą.

 

  Czasopisma literackie reprezentowane są przez "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne ze sławnych wieku tego autorów zebrane" (sygn. XVIII. 7225). Czasopismo to wychodziło w latach 1770 – 1777. Pierwsze wzmianki o jego pojawieniu się ukazały się w prasie warszawskiej w styczniu 1770 roku, zapowiadając że "...co tydzień arkusz jeden tego pisma będzie wydawany u Pana Michała Groela Komisarza i Księgarza J. K. Mci w Marywillu, we Wtorek arkusz cały bezie płacony grosz jeden srebrny" [ 46 ]. Pismo było redagowane przez jezuitę ks. Jana Albertrandiego, a potem przez Adama Naruszewicza. Umieszczano w nim przekłady dzieł sławnych autorów, literatury staropolskiej i osiemnastowiecznej. Z grupy czasopism o charakterze społeczno – ekonomiczno – politycznym ciekawy jest "Pamiętnik Polityczny i Historyczny", założony w 1782 roku przez Piotra Świtkowskiego [ 47 ] (sygn. XVIII. 4619).

  Od 1737 roku w Polsce ukazywały się kalendarzyki polityczne [ 48 ]. W zbiorach starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej KUL znajduje się np. "Kolęda warszawska", drukowana u warszawskich pijarów (sygn. XVIII. 89). Z kolei w drukarni Michała Grölla drukowany był w latach 1770 – 1795 "Kalendarz polityczny dla Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego" [ 49 ]. Biblioteka KUL posiada egzemplarz na rok 1771 (sygn. XVIII. 206). Kalendarzyki były drukowane w "kieszonkowych", małych formatach (duodecimo - 12°) i zawierały wiele interesujących wiadomości dotyczących dnia codziennego i życia społecznego, pełniły także role informatorów. Przynosiły wiadomości o rodzinach panujących w Europie, spisy urzędników na terenie całego kraju oraz wiele innych ówcześnie ważnych i interesujących, praktycznych informacji.

 

  Do typowych kalendarzy swego czasu, ale zarazem też do cennych lublinianów zaliczyć należy wydrukowany przez lubelskich jezuitów "KALENDARZ Historyczno - Polityczny Na Rok Pański 1741. Po Przestępnym pierwszy, Po Przybyszowym drugi...". Dalej na karcie tytułowej czytamy: "Zawierający w sobie Rewolucye roczne: Swięta ruchome y nieruchome: dni Xsiężyca: Wschod y Zachod słońca do nakręcania zagarkow: Monarchie terażnieysze całey Europy: Krola, Senat Polski, Ministrow, Urzędnikow Koronnych y W. X. L. Kawalerow rożnych Orderow y Deputatow na Trybunał Koronny: Ewenta znacznieysze roku przeszłego. Nad to Informacya Cosmograficzna o sferze Swiata: y Astronomiczna o Niebieskich luminarzach. do druku podany, w Drukarni Lubelskiey Societatis JESU". (ilustracja 11)  

 Kalendarz Historyczno-Polityczny

 

  Ówczesne czasopisma i kalendarze odsłaniają przed dzisiejszym czytelnikiem barwny i bogaty obraz codziennego życia i zainteresowań [oświeconych warstw] społeczeństwa polskiego w XVIII wieku.

Przypisy

44 B. Szyndler, op. cit., s. 124.
45 I. Łossowska-Zaporowska, Korespondent Warszawski w latach 1792 - 1796. Zarys monograficzny,
     [w:] Materiały i studia do historii prasy i czasopiśmiennictwa polskiego, z.14, 1969, s. 7-15.
46 I. Z. Turowska-Barowa, Zabawy Przyiemne y Pożyteczne (1770 - 1777). Ze studiów nad literaturą Stanisławowską,
     [w:] Prace Historyczno-Literackie, nr 40, 1933, s. 8-9.
47 Z. Młynarski, Zarys historii prasy polskiej, cz. I (do 1864 r.), Warszawa 1956, s. 20.
48 J. Buła, Katalog kalendarzy polskich od XVI do XVIII wieku w zbiorach Biblioteki Czartoryskich, Kraków 1994, s. IX.
49 Ibidem.

Opracowanie Małgorzaty Trojnackiej
jest fragmentem większej całości;
redakcja na stronach
witryny internetowej BU KUL
- Jan Krzysztof Wasilewski

 

 Zabawy przyjemne i pożyteczne 1770-1777

• Danuta Hombek, Prasa i czasopisma polskie XVIII wieku w perspektywie bibliologicznej,
  Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych "Universitas",
  Kraków 2001, ISBN: 83-7052-592-X

• J. Łojek (i in.): Prasa Polska 1661 - 1864 (t. 1),
  w: Historia prasy polskiej, red. J. Łojek, Warszawa 1976 - 1980, t. 1-4

• J. Łojek, J. Myśliński, W. Władyka: Dzieje prasy polskiej, Warszawa 1988

• Aleksandrowska Elżbieta (red.), Zabawy przyjemne i pożyteczne 1770 - 1777,
  monografia bibliograficzna, Instytut Badań Literackich PAN,
  Warszawa 1999, str. 256, ISBN: 8387456489


  Początki prasy w Polsce sięgają XVI w., kiedy pojawiły się pierwsze druki informacyjne (gazety ulotne; najstarsza znana "Nowiny z Konstantynopola", 1550), wydawane z okazji wydarzeń politycznych, wojennych, dyplomatycznych i innych; przetrwały do połowy XVIII w., a ich łączną liczbę (nie uwzględniając gazet pisanych) szacuje się na 2 - 3 tysiące. Za datę rozpoczynającą właściwe dzieje prasy polskiej przyjęto 1661 - rok ukazania się "Merkuriusza Polskiego" (współredagował go i drukował Jan Aleksander Gorczyn). Wydawcą wielu efemeryd prasowych w Krakowie (1696 - 1705) był J. A. Priami. W Królewcu pierwsze pismo dla ludności polskiej, "Pocztę Królewiecką" (1718 - 1720) wydawał J. D. Cenkier.

  Stały rozwój prasy polskiej datuje się od powstania w Warszawie "Kuriera Polskiego" (1729 - 1731) i "Uprzywilejowanych Wiadomości z Cudzych Krajów" (1729), których wydawca, zakon pijarów, uzyskali wyłączne prawo wydawania gazet w Koronie. W roku 1737 oba tytuły zostały przejęte przez jezuitów i w roku 1765 połączone w jedno pismo, "Wiadomości Warszawskie". Od roku 1760 nowymi ośrodkami prasy stały się Wilno i Grodno ("Kurier Litewski", "Gazeta Grodzieńska"). Polskie czasopiśmiennictwo naukowe zapoczątkowały "Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone"", które wydawał w Warszawie ksiądz niemiecki z Lipska, Wawrzyniec Mitzler de Kolof. W roku 1764 w Polsce ukazywało się sześć gazet i dwa czasopisma, a łączna liczba tytułów prasowych wydanych do tego roku wynosiła ponad 40.

  W latach 1765 - 1795 nastąpił szybki rozwój prasy: wychodziło około 90 czasopism i gazet o przeciętnym nakładzie od kilkuset do tysiąca egzemplarzy; wzrosło jej znaczenie jako instrumentu polityki oraz rzecznika reform społecznych i gospodarczych; głównym ośrodkiem wydawniczym była Warszawa. Oprócz gazet informacyjnych pojawiły się czasopisma naukowe, literackie, obyczajowe (tzw. moralne) i ekonomiczne; do najważniejszych należały: "Monitor", tygodnik literacki "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne", miesięcznik naukowy, ekonomiczny i społeczny "Pamiętnik Historyczno-Polityczny" oraz "Dziennik Handlowy", "Korespondent Warszawski", a w Krakowie - "Zbiór Tygodniowy Wiadomości Uczonych".

 

  W końcu XVIII wieku do najpoczytniejszych gazet zaliczano jezuickie "Wiadomości Warszawskie" (przekształcone w r. 1774 w "Gazetę Warszawską"). Ważnym wydarzeniem było pojawienie się w Warszawie "Gazety Narodowej i Obcej", związanej ze stronnictwem reform i służącej propagowaniu idei Konstytucji 3 Maja. W roku 1792 ukazywało się osiemnaście gazet i czasopism; podczas insurekcji kościuszkowskiej dwanaście z nich reprezentowało obóz powstańczy, między innymi pierwsze polskie pismo codzienne "Gazeta Rządowa" oraz "Gazeta Powstania Polski" i "Gazeta Warszawska Patriotyczna".

Ze zbiorów
Biblioteki Muzeum Narodowego w Warszawie"
- kalendarz "Kolęda warszawska na rok 1754"
(www.mnw.art.pl/Zbiory/biblioteka.html)
 

 Kalendarz 'Kolęda warszawska na rok 1754'

 

 

Autor: Jan Wasilewski
Ostatnia aktualizacja: 25.05.2008, godz. 12:40 - Jan Wasilewski