Pierwsze ślady ludzkiej obecności na terenach dzisiejszej Finlandii datowane są na około trzy tysiące lat przed Chrystusem. O historii mieszkańców tej części świata wiele mówi ich język i przechowane tradycje. "Fiński jako nieliczny spośród współczesnych europejskich języków narodowych nie wywodzi się ze wspólnego indoeuropejskiego pnia. [...] Fiński folklor wchłonął elementy pochodzące z dwóch różnych kręgów kulturowych: nordyckiego i wschodniosłowiańskiego. W toku swego rozwoju połączył je z pozostałościami po genetycznym związku kultury Finów z prastarą cywilizacją ludów uraloałtajskich". [Ten i kilka innych cytatów pochodzi z tekstu Włodzimierza Karola Pessela: Na wrzosowiskach Kalevali, zamieszczonego w Studenckim Kwartalniku Naukowym Rubikon, ISSN: 1505-1161, Nr 2 (6-7), 1999].

  Rozproszona, ale silna długim trwaniem kultura fińskich ludów dopiero w XII wieku stanęła wobec poważnych wyzwań. Pierwszym była chrystianizacja, drugim - szwedzkie berło, pod panowanie którego Finowie dostali się na około 500 lat. Mimo, że szwedzki stał się językiem ogólnie stosowanym (a może właśnie dlatego), fiński przetrwał wraz z fińskimi tradycjami. Z różnych powodów Szwedzi nie spacyfikowali Finów - zaś gdy ci na początku XIX wieku przeszli do rosyjskiej strefy wpływów, również (o dziwo) nie doznali opresji w postaci rusyfikacji. Te szczęśliwe zbiegi okoliczności sprawiły, że idee romantyzmu narodowego, przenikające Europę w pierwszej połowie XIX w., napotkały wśród Finów zarówno mocny odzew, jak i bogatą pożywkę. "Potężnym bodźcem do narodowego odrodzenia stało się opublikowanie Kalevali. [...] Ludzie nauki i sztuki zaczęli masowo zmieniać nazwiska szwedzkie na fińskie. Dotyczyło to w szczególności pisarzy. W roku 1858 utworzono pierwsze liceum nauczające młodzież w języku fińskim. Nieco później język ten wprowadzono jako wykładowy na uniwersytet w Helsinkach. [W 1848 r. Elias Lönnrot został wykładowcą tego uniwersytetu, zaś w 1853 - profesorem języka fińskiego i literatury - przyp. red.]. Powstał [rodzimy] teatr - w 1869 roku wystawiono pierwszą sztukę [napisaną] w języku fińskim. W walce narodowościowej dużą rolę odgrywała także prasa. Jako przeciwwagę dla dużych dzienników, redagowanych w języku szwedzkim przez tzw. swekomanów, obrońcy języka fińskiego, finomani, założyli w 1864 r. pismo 'Suometar'. W miarę upływu lat stronnictwo finomanów rosło w siłę". (W. K. Pessel, dz. cyt.).


 Akseli Gallen-Kallela, Kuvia Kalevalasta   drzeworytnicze ilustracje do 'Kalevali'
 
 Akseli Gallen-Kallela, Kuvia Kalevalasta   drzeworytnicze ilustracje do 'Kalevali'



  Zainteresowanie 'Kalevalą' i jej źródłami, których upatrywano w Karelii, idealizowanej na mityczną, nieskażoną i pierwotną Arkadię Finów, doprowadziło do powstania karelianizmu, ruchu wpisującego się w fińskie wydanie narodowego romantyzmu. Podejmowano indywidualne i grupowe wyprawy do Karelii, eksplorując jej historię, ducha i kulturę materialną. Na przykład poeta Eino Leino, kompozytor Jean Sibelius, malarz Akseli Gallen-Kallela, rzeźbiarz Emil Wikström czy architekt Eliel Saarinen (żeby wymienić tylko największych artystów) pielgrzymowali do Karelii w poszukiwaniu ludzi, pieśni, historii i pejzaży, aby wzbogacić nimi swoją sztukę. Karelianizm rozwijał się - w r. 1919 powstało Towarzystwo Miłośników Kalevali, którego jednym z celów było stworzenie Domu Kalevali (miał być miejscem spotkań artystów i badaczy związanych z Kalevalą). Eliel Saarinen zaprojektował nawet Dom Kalevali, ale projektu nigdy nie zrealizowano. W innych budowlach autorstwa Saarinena (np. Muzeum Narodowe czy helsiński dworzec kolejowy) ujawniają się naleciałości karelianizmu. Bogactwo ludowych postaci, legendarnych bóstw i niezwykłości starofińskiej przyrody stanowiły niewyczerpane źródło natchnienia. Publikowano relacje, zapiski, wspomnienia, dzienniki podróży i... zaczytywano się w 'Kalevali'.

  Kaleva jest starożytnym, mitycznym praprzodkiem wszystkich Finów. Jego potomków nazywano Kalevalaiset lub Suomalaiset. Kaleva jest znany w dialektach karelskich jako Golova, w estońskich jako Kalev lub Kalevi, w proto-Bałtyckich jako Kalevijas, na Litwie jako Kalvis i na Łotwie jako Kalejis. "Kalevala (dosł. kraina Kalevy, jego potomków, Finów; sam Kaleva nie występuje jako określona postać) jest eposem. Składa się z tzw. run. W języku fińskim słowo runo oznacza wiersz, pieśń. Najbliższym jego odpowiednikiem jest angielskie lore, tradycja ustna (fińskiego runo w żadnym wypadku nie należy odnosić do futharku, nordyckich znaków runicznych, typu pisma przystosowanego do rzezania liter w drzewie lub kamieniu). [...] Opowieściom o czynach [bohaterów] towarzyszą zawodzenia weselne i pogrzebowe, zaklęcia z czasów pogańskich i zawołania na zwierzęta. Choć historykom niezmiernie trudno jest znaleźć w runach fakty bezsporne, już samo zaprezentowane przez Kalevalę ujęcie obyczajów i wyobrażeń upoważnia do przesunięcia daleko w głąb dziejów zawartych w niej świadectw. Materia eposu wypełniona jest synkretyzmem religijnym. Źródła jego najstarszej warstwy sięgają mitów indoeuropejskich. Na tej podstawie korzenie dla opowieści o cudownym młynku Sampo znaleziono w staroindyjskim mąceniu morza przez dewów i asurów. Warstwę najnowszą wiąże się z wpływami chrześcijaństwa. Kaarle Krohn, który w roku 1915 ogłosił wyczerpującą pracę 'Religia run fińskich', był zdania, że pieśni epickie i zaklęcia przedstawiają przede wszystkim symbiozę pogaństwa i wiary katolickiej w średniowiecznym pojęciu ludowym; pogaństwo gra w nich rolę drugorzędną, zaś archaiczny pozostał jedynie kult zmarłych. [...] Folklorystom z Finlandii nigdy nie dawał spokoju problem ustalenia historycznej prawdziwości przekazów zawartych w poematach ludowych. Dziś wiadomo, że większość run powstała w obejściach utalentowanych i niezwykle płodnych 'opowiadaczy' ludowych z terenów wschodniej Finlandii, zwłaszcza dawnej Karelii Białomorskiej. Skandynawiści przypuszczają, że Karelczycy zachowali pochodzące z innych stron motywy pieśniowe, a następnie rozwinęli je wokół ulubionych postaci: Väinämöinena, Ilmarinena, Kullervo, Lemminkäinena. Przekazywane w tradycji ustnej runy ulegały nieraz znacznym przekształceniom, mieszały się ze sobą, stapiały, toteż śpiewane w różnych częściach kraju przez rozmaitych pieśniarzy różniły się od siebie kolejnością, a czasem nawet imionami postaci. [...] Przy dopuszczalnej różnorodności treści śpiewaków obowiązywała jednolitość formy, zachowanie śpiewnego kalevalanmitta - specyficznego, bo zgodnego ze strukturą fińszczyzny metrum. Przerzucało ono mosty między lokalnymi kulturami [...] jako rodzaj wspólnego [kodu kulturowego i] języka plemion Savo, Häme czy Kainuu. Kalevalanmitta umożliwiała międzypokoleniową i międzyplemienną transmisję archaicznych treści, najczęściej w ogóle niezrozumiałych dla niewykształconych śpiewaków run". (W. K. Pessel, dz. cyt.)


 Akseli Gallen-Kallela, Kuvia Kalevalasta drzeworytnicze ilustracje do 'Kalevali'
 
 Akseli Gallen-Kallela, Kuvia Kalevalasta drzeworytnicze ilustracje do 'Kalevali'
 
 Akseli Gallen-Kallela, Kuvia Kalevalasta drzeworytnicze ilustracje do 'Kalevali'



  'Kalevala' w sposób naturalny stała się szybko fińskim eposem narodowym. "Epos kojarzy się nam z archaicznym, choć niekoniecznie prymitywnym tworzywem i jego potraktowaniem, z możliwie całościowym zasobem informacji, jaki zazwyczaj odlegli od nas w czasie i przestrzeni twórcy uznawali za obraz godny przekazania pamięci pokoleń w postaci najpierw ustnej, a z czasem i zapisanej" - napisał w przedmowie do swojego trocheicznego przekładu 'Kalevali' (1998) jej tłumacz, Jerzy Litwiniuk. Tak jest w istocie - 'Kalevala', tak jak 'Iliada' czy 'Odyseja', powstała z bogatej ustnej tradycji, wyrosłej z przedhistorycznej przeszłości. Nośnikiem tej tradycji był ośmiozgłoskowy wiersz, konsekwentnie przestrzegający trocheicznego metrum, które opierało się na akcencie wyrazowym. "Do reguł wierszotwórczych Kalevali należy zastosowanie regularnego wersu złożonego z ośmiu sylab (ośmiozgłoskowca) z dwoma lub trzema inicjalnymi przyciskami, a także dodatkowych zabiegów mnemotechnicznych: wewnątrzwersowej aliteracji, tzn. powtarzania się jednakowych głosek albo układów głoskowych, i semantycznego paralelizmu wersów sąsiednich". (W. K. Pessel, dz. cyt.). Strzępy (samodzielne wątki i złożone historie, opowieści o mitycznych bohaterach, powtarzane i przetwarzane przez bajarzy) przetrwały kilka tysiącleci, przekazywane kolejnym pokoleniom fińskich ludów, zamieszkujących północno-wschodnie rejony basenu Morza Bałtyckiego i zachodnie - Białego. "...Pieśń ujdzie cało. Cegiełki, konserwy pamięci plemiennej, przekazywane z pokolenia na pokolenie - dzięki walorom mnemotechnicznym uświęconych powtarzaniem formuł, dzięki silnym związkom rytmów, aliteracji i paralelizmów - sprawiały, że próg działalności artystycznej okazywał się nie za wysoki i nie za niski dla każdego, kto zechciał i potrafił zyskać uznanie wśród swoich. Obcy w grę nie wchodzili". (Jerzy Litwiniuk, od tłumacza, 'Kalevala', PIW 1998). Nowa całość, wcześniej co najwyżej przeczuwana, powstała po zebraniu, spisaniu i uporządkowaniu rozproszonych strzępów i w postaci 'Kalevali' z niezwykłą, wielką mocą przemówiła do serc i umysłów, przedostając się natychmiast do masowej wyobraźni. Jak wielką rolę odgrywa 'Kalevala' we współczesnej literaturze i kulturze, świadczy choćby powszechnie uznawany wśród literaturoznawców i uprawdopodobniony pogląd, że właśnie ten epos legł u podstaw fantastycznego świata, wykreowanego przez geniusz J. R. R. Tolkiena...

  'Kalevala', która stała się kamieniem węgielnym fińskiej literatury i wywarła przemożny wpływ na ukształtowanie się współczesnej kultury fińskiej, wciąż fascynuje i inspiruje kolejne pokolenia. Już dawno przekroczyła granice językowe, terytorialne i narodowe, wpisując się w źródła fenomenu, jakim jest kultura ludzkości, pozwalając nam zajrzeć w głąb naszego czasu.


Więcej szczegółów na temat powstania i fenomenu  'Kalevali' na osobnej stronie
w eseju Łukasza Sommera z Tygodnika Powszechnego (15/2003)


 

 Pekka Ervast: The key to the 'Kalevala' as a Holy Book, 1916  Kalevala  Words of wisdom & magic from the Kalevala Translated by Richard Impola

Pekka Ervast
(1875-1936)
The key
to the Kalevala
(as a Holy Book)
1916
Words of wisdom and magic from the
Kalevala
Translated by
Richard Impola

 

 

 Juha Y. Pentikäinen: Kalevala mythology Translated & edited by Ritva Poom

Juha Y. Pentikäinen:
Kalevala mythology.
Expanded edition. Translated and edited by Ritva Poom (1990)
   Robert Nelson: Finnish magic A nation of wizards, a world of spirits

Robert Nelson:
Finnish magic.
A nation of wizards,
a world of spirits

   Richard Worth: Return to Kalevala Graphics by Ronald E. Dubois

Richard Worth
with graphics by
Ronald E. Dubois:
Return to Kalevala

 

 

 M. E. A. McNeil  The magic storysinger

The magic storysinger: from the Finnish epic tale Kalevala retold
and illustrated
by M. E. A. McNeil
   Kalevala tarot cards   KLIKNIJ BY ZOBACZYĆ WIĘCEJ

Kalevala tarot
based on epic
Finnish poems

   Mary Caraker: Women of the Kalevala

Mary Caraker:
Women of the Kalevala. Stories based on the great Finnish epic

 

 

Różne wydania i wersje 'Kalevali' dla dzieci

 Kalevala dla dzieci
   Panna z Północy, 1996, American Folklore Society

The Maiden
of Northland
A Hero Tale of Finland
From the Kalevala.
Retold by
Aaron Shepard
Illustrated by
Carol Schwartz 1996,
Aesop Accolade, USA
   Kalevala dla dzieci

 

 

 Komiksy na kanwie 'Kalevali'

Komiksy na kanwie 'Kalevali'
   Komiksy na kanwie 'Kalevali'    Komiksy na kanwie 'Kalevali'

Komiksy na kanwie 'Kalevali'

 

 

 Stulecie 'Kalevali', 1935 Fiński znaczek pocztowy  Stulecie 'Kalevali', 1935 Fiński znaczek pocztowy

 Akseli Gallen-Kallela: tryptyk 'Aino' na fińskich znaczkach pocztowych, 1997

Akseli Gallen-Kallela: tryptyk 'Aino'
na fińskich znaczkach, 1997;
wyżej - fińskie znaczki z motywami 'Kalevali'
wydane na stulecie ukazania się drukiem
pierwszej wersji eposu (1935)

 
 Fiński znaczek (1965), wydany z okazji 100-lecia rocznicy urodzin A. Gellen-Kalleli

Fiński znaczek (1965),
wydany na rocznicę
100-lecie urodzin malarza
Akseli Gallen-Kalleli

 

 Fiński blok znaczków z zabytkami sztuki   wydany w 150 roczn. wydania Kalevali


Znaczki w bloczku, wydanym przez Pocztę Fińską 15.II 1999 r.,
przedstawiają brosze, służące dziś za wzory jubilerom
(po obu stronach bloczka - rysunki-projekty wzorów stylizowanych ozdób,
rys. Nils Hedlund, 1998)
. Od lewej: średniowieczny koń, brosza 'Vierusmäki' (XI w.)
i zapinka z początku IX w., znaleziona w Papinsaari, Kuhmoinen.
W tle umieszczono rysunki naskalne z Uittamonsalmi,
dowodzące że ziemie Finów były zamieszkane od 9. tysięcy lat.
Bloczek wydano dla uświetnienia 150. rocznicy ukazania się kanonicznego wydania 'Kalevali'.

 

 




Tajemnice Kalevali

 

 

Opracowanie i redakcja: Jan Krzysztof Wasilewski


Autor: Jan Wasilewski
Ostatnia aktualizacja: 16.07.2008, godz. 04:11 - Jan Wasilewski