Świat starych druków.
Historia literatury i historia książki

Prof. dr hab. Paulina Buchwald-Pelc

5.VI 2006 r.

[Od redakcji:] Książka, jeden z fundamentalnych artefaktów ludzkiej kultury 'wysokiej', od wielu wieków bywała symbolem sacrum, wiedzy, a także władzy opartej na skarbnicy mądrości. To w książce znajduje schronienie i ocalenie tekst literacki, w niej istnieje i funkcjonuje. Dawniej zdany na ustną tradycję i zawodną pamięć, przekazywaną z pokolenia na pokolenie, w książce, zwłaszcza drukowanej, trafia utrwalony do czytelników (choć bywa czy to w odpisach, czy w druku, czasem zniekształcany, zmieniany, a dostęp do niego utrudniać może kierująca się najróżniejszymi przesłankami cenzura). Tym różnym przypadkom tekstów literackich prof. Paulina Buchwald-Pelcowa poświęciła swoje badawcze dociekania. Przez długie lata śledziła relacje między literaturą a jej realizacją w książce i dalszymi etapami w drodze do odbiorcy i jego świadomości, które zmieniały się w różnych okresach. W swoich publikacjach starała się ukazać niektóre interesujące fakty - czy to przedstawiając dzieje wybranych oficyn drukarskich, wybitnych wydawców czy edytorskie dzieje tekstów twórców szczególnie znanych i popularnych (między innymi Jana Kochanowskiego), ale także anonimowych - na przykład pieśni religijnych i patriotycznych. Zawsze bardzo mocno podkreślała związki polskiej książki z książką europejską, zwłaszcza włoską. Często przedstawiała także wyniki szczegółowych badań historycznoliterackich, bibliologicznych - a nawet typograficznych czy bibliograficznych - nad nieznanymi lub niedokładnie poznanymi dziełami i ich różnymi edycjami. Właśnie tym zagadnieniom było poświęcone wystąpienie Pani Profesor na forum 'Akademii'  Biblioteki Uniwersyteckiej KUL.

Prof. Paulina Buchwald-Pelcowa podczas wykładu w BU KUL, 5 czerwca 2006 roku.

 

[Tekst poniższy to  'Posłowie'  z tomu 'Historia literatury i historia Książki', Kraków 2005]


  Problemy historii książki i problemy historii literatury od przeszło 40. lat znajdują się w centrum moich doświadczeń badawczych. Wokół nich skupiały się moje doświadczenia zawodowe i naukowe podczas wieloletniej pracy w bibliotekach i również wieloletnich doświadczeń badawczych i dydaktycznych profesora Uniwersytetu Warszawskiego. Zebrane w tym tomie moje dawne i nowe rozprawy są owocem tych przemyśleń i badań. Refleksja teoretyczna na temat wzajemnego stosunku, wzajemnych związków wiedzy o książce i wiedzy o literaturze kształtowała się od dawna. Pola badawcze obu tych dyscyplin często się zazębiały czy wręcz pokrywały, a metody i techniki badawcze jednej z nich służyć mogą także drugiej. Stąd w pierwszej rozprawie tego zbioru studiów starałam się ukazać jak rozwijały się na ten temat poglądy w Polsce, a także wskazać pewne wspólne problemy rozpatrywane interdyscyplinarnie współcześnie. W niewielkiej rozmiarami publikacji J. D. Hoffmanna z połowy XVIII wieku o polskich drukarniach widać już wyraźnie te związki, ale widać też, jak wielkie znaczenie przypisywano książce. Warto przypomnieć, że w drugiej połowie XVII wieku, w czasie dość niekorzystnym w Polsce dla książki, zwłaszcza książki drukowanej, w dwóch szczególnie ważnych polskich dziełach emblematycznych pióra A. M. Fredry i St. H. Lubomirskiego wszystko zaczyna się od książki. To z niej jest wszystko (hinc omnia), to ona prowadzić ma ku dobremu życiu (ad bene vivendum). Motyw książki jest często przywoływany i w innych utworach emblematycznych (podobnie jak i w innego typu ilustracjach), jednak to zagadnienie pozostawiłam, wraz z innymi moimi studiami nad emblematyką, do innej publikacji.

  W epoce średniowiecza, a szczególnie wcześniejszych jego faz, gdy nieliczni posiadali sztukę pisania, a nawet czytania, bardzo ważny był symboliczny byt książki, symbolu sacrum, wiedzy i także władzy opartej na skarbnicy mądrości. Ten symboliczny byt książki trwał zresztą i później, obok rzeczywistego. Już w średniowieczu i w Polsce coraz częściej możliwy był kontakt z realnie istniejącą książką. Rękopiśmienna czy później drukowana pełnić mogła różne funkcje, występować w różnej roli, a dziś stać się wspólnym obiektem badań historyka książki i historyka literatury. We wszystkich zebranych tu rozprawach starałam się wykorzystywać właściwe tym naukom metody. Umożliwia to właściwe rozeznanie wielu szczegółowych problemów, zarówno bibliologicznych czy bibliograficznych (jak choćby ustalenie pierwodruków, chronologii wydań, umiejscowienie w czasie i przestrzeni danej edycji, co nieobojętne jest przecież i dla historyka literatury), jak i filologicznych (nie mówiąc już o tym, jak wielkie usługi oddać może badanie ortografii, zmian języka itp.). Pozwala też ukazać węzłowe punkty wzajemnych relacji dzieła literackiego (czy szerzej: piśmienniczego) i jego realizacji edytorskiej - książki drukowanej, a także przekazów rękopiśmiennych, którym również poświęciłam tu sporo uwagi.

W książce - poza końcową partią o cenzurze - w zasadzie przyjęłam układ chronologiczny, od średniowiecza po początki oświecenia. Nie wszystkie jednak rozprawy dały się zaklasyfikować w takim porządku, choćby ze względu na długie trwanie omawianych w nich problemów. Sposób ich przedstawiania jest różny - od ujęć systematycznych po bardzo szczegółowe, tak jak różna jest ich tematyka. Obok studiów przedstawiających niektóre drukarnie są poświęcone poszczególnym utworom i ich edycjom (zwłaszcza Jana Kochanowskiego, ale i polskiego Goffreda czy 'De vanitate consiliorum') lub ich typom czy grupom (jak psalmy, psałterze, tłumaczenia dzieł włoskich). Są rozprawy ukazujące rolę książki w danym okresie. Wiele miejsca poświęcono czasom saskim. Obok uaktualnionej rozprawy z 1978 roku o "starym" i "nowym" - przede wszystkim w ruchu wydawniczym, o inicjatywach Załuskich, Troca, Bohomolca - jest również zmienione studium z 1963 roku o edycjach jednego z interesujących dzieł tej epoki, 'Anatomii Rzeczypospolitej Polskiej' Stanisława Garczyńskiego, przynoszących różne wersje tego tekstu wskutek działań cenzorskich. Świat lektur średniozamożnego szlachcica (z głośną dzisiaj książką Walentego Roździeńskiego 'Officina ferraria abo huta y warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego') właśnie u progu czasów saskich ukazuje inwentarz księgozbioru J. K. Grabskiego z 1691 roku. Natomiast rozprawa o europejskich echach Rzeczypospolitej Babińskiej wskazuje, jak niewielki fragment dzieła S. Sarnickiego wykreował wiedzę o niej daleko poza granicami kraju zwłaszcza w XVIII wieku. Zresztą refleksja o europejskich związkach czy paralelach polskiej kultury, polskiej książki, literatury i drukarstwa towarzyszyła mi zawsze, choć nie zawsze wskazywałam je wprost, tak jak w rozprawach poświęconych początkom drukarstwa czy XVI-wiecznym edycjom Jana Kochanowskiego. Tym poświęciłam szczególnie wiele uwagi, jak i roli jego głównego wydawcy, Jana Januszowskiego. To on z pewnością zadecydował o nazwaniu podstawowego zbioru pism poety, opublikowanego już po jego śmierci, jedynie jego imieniem i nazwiskiem, a tom ineditów - Fragmentami, nawiązując do stosowanej zwłaszcza we Włoszech tytulatury dzieł powszechnie uznanych, podziwianych, czytanych klasyków i najznakomitszych autorów, takich jak Horacy czy Petrarka. Kreował w ten sposób czarnoleskiego mistrza na arcypoetę. Trzeba o tym pamiętać, choć stosunek Januszowskiego do pism poety jest dziś czasem krytykowany.

Jednak to jemu zawdzięczamy opublikowanie wspomnianych 'Fragmentów', jak i poprawny przekaz o "czułych nocach bez zapłaty" mimo omyłki zecerskiej naprawionej dopiero w erratach. Trudniej ustalić, jaką rolę odegrał w przekazaniu dwóch wersji tekstu niektórych elegii i foricoeniów, choć niewątpliwie w drukarni włożono w to wiele trudu. Przyjęty przez Januszowskiego edytorski kształt dzieł poety oddziaływał też długo na wydania późniejszych twórców.
  Osobne miejsce zajmują w tym tomie rozprawy poświęcone cenzurze. Mechanizmom jej działania w I Rzeczypospolitej poświęciłam opublikowaną w 1997 roku książkę. Studia zamieszczone tu uzupełniają ją, przede wszystkim z punktu widzenia historyka literatury, interesującego się krążeniem idei, swobodą myśli, ale zwłaszcza autentycznością, czystością bądź skażeniem tekstu, jak i z punktu widzenia historyka książki badającego czynniki sprzyjające bądź przeszkadzające, zwłaszcza w produkcji i rozpowszechnianiu książek.

Paulina Buchwald-Pelcowa

 

 

 

 

 

paulina_buchwald-pelc_13_x_241

 

  Paulina Buchwald-Pelcowa, profesor zwyczajny (obecnie na emeryturze) w Uniwersytecie Warszawskim i w Bibliotece Narodowej (dyscypliny naukowe: nauki filologiczne, bibliotekoznawstwo i informacja naukowo-techniczna). Członek korespondent Polskiej Akademii Umiejętności, członek zwyczajny Warszawskiego Towarzystwa Naukowego i innych stowarzyszeń naukowych. Znawczyni staropolskiej kultury, a zwłaszcza starych druków; bada zarówno dzieje literatury, jak i dzieje książki, a przede wszystkim wzajemne ich związki. Autorka monografii 'Satyra czasów saskich' (1969), 'Emblematy w drukach polskich i Polski dotyczących XVI-XVIII wieku' (1981), 'Dawne wydania dzieł Jana Kochanowskiego' (1993), 'Cenzura w dawnej Polsce' (1997), 'Drukowi winniśmy oświecenie naszego wieku. Rola książki w drodze ku Oświeceniu' (2003) i innych książek oraz wielu rozpraw drukowanych w kraju i poza jego granicami po polsku, angielsku, włosku, rosyjsku, a także edycji tekstów staropolskich z rękopisów i starych druków, w tym obszernej satyry z czasów saskich 'Małpa-człowiek' i - wraz z Januszem Pelcem - trzech rękopiśmiennych zbiorów emblematów.

 

Notka na podstawie tekstu z obwoluty książki 'Historia literatury i historia Książki', Kraków 2005

 

Miłości boskiej i ludzkiej skutki różne wraz z siedemnastowieczną polską wersją tekstów do 'Amoris divini et humani effectus varii'.
Opracowali Janusz i Paulina Pelcowie
Neriton, Warszawa 2000, ss. 120,
ISBN: 83-86842-63-6
Paulina Buchwald-Pelcowa:
Historia literatury i historia książki. Studia nad książką i literaturą od średniowiecza po wiek XVIII. TAiWPN Universitas, Kraków 2005,
ISBN: 83-242-0212-9
Zbigniew Morsztyn:
Emblemata.
Opracowali Janusz i Paulina Pelcowie Neriton, Warszawa 2001,
ISBN: 83-86842-76-

Paulina Buchwald-Pelcowa:
Dawne wydania dzieł Jana Kochanowskiego.
Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1993,
ISBN: 83-01-11146-1
Literatura i kultura polskiego
średniowiecza. Człowiek wobec
świata znaków i symboli.
Pod redakcją naukową Janusza Pelca i Pauliny Buchwald-Pelcowej
Wyd. Fundacji 'Historia Pro Futuro', Warszawa 1995,
ISBN: 83-85408-43-6
Paulina Buchwald-Pelcowa:
Emblematy w drukach polskich
i Polski dotyczących XVI-XVIII wieku. Bibliografia.
'Książka w dawnej kulturze polskiej', XVIII, PAN - IBL
Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1981
ISBN: 83-04-00860-2, ISSN 0075-7179

Problemy edytorskie literatur słowiańskich. Tom 1 pod redakcją Janusza Pelca i Pauliny Pelcowej.
    PAN, Komitet Słowianoznawstwa, Międzynarodowy Komitet Slawistów, Komisja Edytorsko - Tekstologiczna, maj 1988.
    Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wyd. PAN, Wrocław 1991, ISBN: 83-04-03721-1 (całość - ISBN: 83-04-03720-3)

Paulina Buchwald-Pelcowa, Janusz Pelc: Miejsce Reja w literaturze polskiej XVI wieku, w: Mikołaj Rej z Nagłowic.
    Sylwetka - twórczość - epoka, red. Maria Garbaczowa, Kielce 1997

 


Paulina Buchwald-Pelcowa:
Cenzura w dawnej Polsce.
Między prasą drukarską a stosem. Wydawnictwo SBP, Warszawa 1997
Studia bibliologiczne.
Seria 'Nauka - dydaktyka - praktyka'
ISBN: 83-85778-80-2
Dar dla Narodu.
Skarby Biblioteki Wilanowskiej.
Wystawa ze zbiorów Biblioteki
Narodowej, BN, IV-V 2003 r.
Redakcja naukowa: P. Buchwald-Pelc
Biblioteka Narodowa, Warszawa 2003 ISBN: 837009-496-1

 

Opracowanie i redakcja: Jan Krzysztof Wasilewski
   
Autor: Jan Wasilewski
Ostatnia aktualizacja: 04.07.2008, godz. 09:26 - Artur Podsiadły