Charakterystyka zbiorów Rękopisów

Sekcja Rękopisów w BU KUL i jej zbiory

BU KUL: charakterystyka zbiorów rękopisów

Opracowywanie materiałów rękopiśmiennych

Kodeks hrabiego Jerzego Szembeka z Poręby

mgr Angelika Modlińska

10 maja 2004 r.

 

  Charakteryzując zbiór rękopisów znajdujący się w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL, należy zaznaczyć, że nie są to materiały jednolite tematycznie. Napływały one przeważnie przypadkowo, najczęściej w postaci darów, kupowane bywały rzadko. Rękopisy dotyczą zatem najróżniejszych zagadnień, mają różnorodne pochodzenie, wiek i wartość. Obok rękopisów bardzo cennych i starych, np. XIV-wiecznych kodeksów rękopiśmiennych, ważnych źródeł historycznych i opracowań naukowych, posiadamy drobne prace o mniejszej wartości pochodzące od przygodnych ofiarodawców. Na marginesie wyjaśnię, że do zbioru rękopisów zaliczamy nie tylko to, co zostało napisane ręcznie, ale również nie publikowane maszynopisy i komputeropisy (wydruki komputerowe).

Najstarszym zespołem proweniencyjnym są liczne rękopisy otrzymane w 1923 roku w darze od hrabiego Jerzego Moszyńskiego. W tym zbiorze znalazło się między innymi archiwum generała Ignacego Prądzyńskiego, stanowiące ważny dokument z czasów wojny polsko-rosyjskiej w latach 1830 – 1831, stamtąd także pochodzą papiery Fryderyka Moszyńskiego, marszałka wielkiego koronnego z ostatnich lat Pierwszej Rzeczypospolitej oraz kilka zabytkowych rękopisów – np. nieozdobny, pisany kursywą gotycką traktat teologiczny z 1385 roku, czy najstarszy i najcenniejszy nasz rękopis, pięknie iluminowany (przedstawiony nieco szerzej w innym miejscu na stronach naszej witryny) tzw. kodeks Gracjana z końca XIII wieku. Lubelski egzemplarz kodeksu Gracjana ozdobiony jest 38 miniaturami figuralnymi, zakomponowanymi w prostokątnych polach obwiedzionych ozdobnymi bordiurami. Ilustrują one krótkie opowieści wprowadzające dyskutowany problem prawny. Obok - jedna z miniatur.

  Kolejnym zespołem o historycznym charakterze jest 'Archiwum 1916 - 1927', przekazane Bibliotece Uniwersyteckiej KUL przez Jana Steckiego (żył w latach 1871 – 1954; w rządach Rady Regencyjnej w latach 1917 – 1918 był ministrem spraw wewnętrznych, następnie – w II RP – ministrem spraw zagranicznych, przywódcą Stronnictwa Chrześcijańsko-Narodowego, senatorem Rzeczypospolitej). Zespół ten stanowi nieocenione źródło do historii gospodarczej, politycznej i społecznej Lubelszczyzny w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Nie można też nie wspomnieć o rękopisach przekazanych przez ks. Bronisława Ussasa, dotyczących historii Kościoła Katolickiego w Rosji carskiej od połowy XIX wieku do wybuchu I wojny światowej.

  W roku 1970 Biblioteka otrzymała w darze od ks. Stefana Kardynała Wyszyńskiego, prymasa Polski, niezwykle cenny zbiór rękopisów – tzw. Archiwum Filomatów. Zawiera ono między innymi autografy utworów Adama Mickiewicza z okresu wileńskiego, jego prace organizacyjne w Towarzystwie oraz korespondencję jego i przyjaciół filomatów, między innymi Tomasza Zana i Onufrego Pietraszkiewicza.

  Do najstarszych rękopisów należą dyplomy oraz kodeksy rękopiśmienne z XIV, XV i XVI wieku. Od czasu opublikowania katalogu dyplomów (w 1970 roku) pojawiło się wiele nowych nabytków, m.in. dokumenty wydane przez królów elekcyjnych XVII i XVIII wieku czy dyplomy kościelne i szkolne. Ostatnio np. opracowano dyplom z 1499 roku, wydany przez sędziego ziemskiego Piotra Firleja i Piotra Pszonkę, podsędka w Lublinie, stwierdzający zapis niejakiego Łukasza Caszowskiego dla jego żony Urszuli, podpisany przez pisarza ziemskiego w Lublinie. Dokument ten jest bardzo cenny, ponieważ - dotąd nie znany i nie publikowany [ 5 ] - wzbogaca wiedzę o najdawniejszej historii naszego miasta.

Dyplom, podpisany w 1499 r. przez lubelskiego pisarza ziemskiego; obok pieczęć dokumentu

  Natomiast z pergaminowych kodeksów rękopiśmiennych, poza wymienionymi wcześniej, mamy pięknie zdobiony barwnymi inicjałami brewiarz z połowy XV w., Biblię w języku łacińskim, też z XV w., 'Sachsenspiegel', pokazany na ilustracji niżej średniowieczny kodeks prawniczy (pisany w języku niemieckim kaligraficznym gotykiem) z końca XIV wieku, piętnastowieczny kodeks z poezją Petrarki i kilka piętnastowiecznych modlitewników. Posiadamy również średniowieczne kodeksy pisane na papierze – np. dzieło pt. 'Posstylla parva' Macieja z Legnicy, komentarz egzegetyczny do Pieśni nad Pieśniami, oraz kodeks z listami Eneasza Sylwiusza Piccolominiego (o którym szerzej – dalej).

 

'Sachsenspiegel' - średniowieczny kodeks prawniczy (pisany w języku niemieckim kaligraficznym gotykiem) z końca XIV w.

 

  Rękopisy z XVI i XVII wieku to również kodeksy, często dużego formatu, oprawione w skórę lub pergamin. Ciekawym zabytkiem, niedawno opracowanym, są 'Statuta Regni Poloniae' z 1563 roku, stanowiące kompendium ówczesnego prawa polskiego. W XVII i XVIII wieku popularne były natomiast tzw. 'Silva rerum' – księgi zawierające rzeczy najróżniejsze, np. odpisy dokumentów, listy, utwory poetyckie, mowy na różne okazje (pogrzebowe, weselne, polityczne) itp. Do takich 'sylw' należy opracowany niedawno rękopis z drugiej połowy XVII wieku, pochodzący z Archiwum Korczewskiego, zawierający między innymi utwory poetyckie (epigramaty, epitafia, elegie) oraz bogaty materiał historyczny z okresu panowania trzech Wazów (odpisy listów i dokumentów królów i magnaterii polskiej). Można wśród nich znaleźć rzeczy powszechnie znane, ale i takie, których nigdzie nie opublikowano. Niektóre rękopisy poświęcone były jakiemuś zagadnieniu – np. mamy księgi dotyczące Ordynacji Ostrogskiej, Kolegiaty w Guttstadt, luteranizmu na Śląsku. Posiadamy cenne rękopisy dotyczące historii różnych miast i miejscowości, zwłaszcza z terenów Lubelszczyzny, ale nie tylko. Dodam, że są to zarówno dokumenty źródłowe, jak i opracowania. Można też u nas znaleźć mnóstwo rękopiśmiennych podręczników teologicznych i filozoficznych, oraz kazań, rozmyślań ascetycznych czy modlitewników z XVII, XVIII i XIX wieku, które pochodzą z kolegiów jezuickich i pijarskich i późniejszych seminariów duchownych.

  W zbiorze rękopisów BU KUL znajduje się również wiele spuścizn po zmarłych profesorach KUL. Wymienić tu należy materiały po ks. Idzim Radziszewskim, pierwszym rektorze Uniwersytetu, ks. biskupie Czesławie Sokołowskim, ks. Cezarym Pęcherskim, Henryku Jakubanisie, Stanisławie Ptaszyckim, Mieczysławie Popławskim, Ludomirze Bieńkowskim, Czesławie Zgorzelskim i wielu innych. Obecnie opracowujemy materiały po profesorze Janie Stanisławie Łosiu, historyku starożytności. Są też rękopisy profesorów innych uczelni, np. Władysława Tatarkiewicza czy Stanisława Kota. Posiadamy materiały po wybitnych publicystach, pisarzach i poetach – np. Jerzym Braunie, Konstantym Turowskim, Zygmuncie Ławrynowiczu, Jerzym Liebercie. Spuścizny po profesorach mają często bardzo rozległą tematykę, mówią wiele o ich kontaktach naukowych, pracach edytorskich, są tu często niepublikowane prace naukowe i utwory, różne wersje tych samych prac, korespondencja prywatna, dokumenty uczelniane, recenzje i opinie, notatki oraz luźny materiał badawczy.

  Osobną grupę stanowią rękopisy z okresu II wojny światowej. Posiadamy materiały z działalności ruchu oporu z różnych obszarów kraju. Są to najczęściej AK-owskie rozkazy, dokumenty, relacje, wspomnienia i opracowania naukowe: z Zamojszczyzny, Sieradzkiego, Rzeszowskiego. W latach 1988 - 1992 Biblioteka otrzymała Archiwum Armii Krajowej Obwodu Lubartów i Archiwum Armii Krajowej Podokręgu Rzeszów z lat 1944 - 1945. Bardzo cenne są dokumenty z warszawskiego okręgu AK "Obroża". Ciekawym zespołem są materiały przekazane przez panią Jadwigę Kozłowską, która należała do AK, a po wojnie przez wiele lat bezinteresownie pomagała ludziom udokumentować swoją przeszłość wojenną dla uzyskania przez nich świadczeń socjalnych, legitymacji kombatanckich czy odszkodowań. Efekt jej pracy możemy podziwiać znajdując olbrzymi materiał do historii walki narodu polskiego z okupantem hitlerowskim. Natomiast inny historyk amator, pan Jan Kosiński, więzień kilku obozów hitlerowskich, przez kilkadziesiąt lat zbierał materiały o obozach jenieckich i koncentracyjnych; pozostawił autentyczną korespondencję obozową, mnóstwo wstrząsających zdjęć, relacje świadków oraz własne wspomnienia i opracowania.

  Bardzo cennym materiałem do historii najnowszej są kopie rękopisów przekazane przez Instytut Hoovera z Uniwersytetu w Stanford w Stanach Zjednoczonych. Instytut ten zbierał materiały dotyczące Polski w okresie I i II wojny światowej, głównie tajne materiały Rządu polskiego na obczyźnie, zebrane od osób prywatnych, urzędników i wojskowych, nigdzie indziej niedostępne. Instytut Hoovera przekazał Bibliotece KUL kopie dokumentów dotyczących represji wobec narodu polskiego we wschodnich województwach Polski przez okupanta radzieckiego. Z materiałów Instytutu Hoovera znajdujących się w naszych zbiorach niejednokrotnie korzystał Instytut Pamięci Narodowej.

  Tak wielka różnorodność tematyczna, obejmująca przeróżne dziedziny wiedzy, wielki przedział czasowy gromadzonych zbiorów, bogactwo autorów i tytułów dzieł, różnorodne ich pochodzenie sprawiają, że nasze zbiory rękopiśmienne cieszą się dużym zainteresowaniem – korzystają z nich bowiem pracownicy naukowi z całej Polski, bibliotekarze, archiwiści, osoby prywatne i studenci. Z pewnością zainteresowanie rękopisami byłoby jeszcze większe, gdyby oba istniejące katalogi były opublikowane w całości w postaci książkowej lub w internecie. Dotąd opublikowano katalog dokumentów oraz trzech zespołów proweniencyjnych w czasopiśmie "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne". Są to odpowiednio numery ABiMK: 17 (Katalog dokumentów) [ 6 ], nr 39 (Zbiór ks. Ussasa) [ 7 ], nr 47 (Archiwum Filomatów) [ 8 ] – opublikowane przez Helenę Mańkowską – oraz nr 57 zawierający katalog 'Archiwum 1916 - 1927' Jana Steckiego, opublikowany przez Helenę Ziółek [ 9 ]. Część informacji o naszych zbiorach ukaże się w 'Informatorze o Zbiorach Specjalnych w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL' pod redakcją mgr Małgorzaty Trojnackiej, gdzie znajdzie się artykuł o zasobach rękopiśmiennych autorstwa pani Zofii Goleman, natomiast mgr Arkadiusz Adamczuk zamieścił artykuł o iluminacjach w kodeksie Gracjana, zaś pan Robert Sawa opisał nasz najstarszy dyplom, nadany przez Elżbietę Łokietkównę w roku 1371 (na ilustracjach – widok dokumentu i zbliżenie pieczęci). W numerze 81 (2004) ABiMK ukaże się artykuł o kodeksie Szembeka, autorstwa niżej podpisanej.

Dyplom nadany przez Elżbietę Łokietkównę, rok 1371; z lewej widok ogólny dokumentu, z prawej zbliżenie pieczęci

  Obecnie nie ma jednak możliwości, aby opublikować całość inwentarza rękopisów, ponieważ istnieją jeszcze wielkie zasoby materiałów przechowywanych w magazynie przylegającym do czytelni oraz w magazynie dubletów na Poczekajce, które dotąd w ogóle nie były opracowywane. Ciągle też zbiory wzbogacane są przez różnych ofiarodawców: osoby ze świata nauki, kultury i polityki, a niekiedy przez zwykłych obywateli, którzy chcą przekazać pamiątki rodzinne, kolekcje czy własną twórczość. Niestety w dziale od początku nie prowadzono księgi proweniencyjnej, dlatego dziś trudno jest ustalić proweniencję rękopisów, które przez lata leżały nie opracowane. Pani mgr Zofia Goleman, przyjmując rękopisy, dołącza do nich krótką notatkę o pochodzeniu, ofiarodawcy, czasie przyjęcia do biblioteki. Dawniejsze rękopisy nawet tak podstawowych informacji nie posiadają. Część rękopisów trafiała do działu przez akcesję i tam nadawano im znak akcesyjny, dzięki czemu można było ustalić kiedy dany rękopis się u nas pojawił, od kogo, czy był to dar czy kupno. Niektóre rękopisy trafiły bezpośrednio do działu np. ze starych zasobów czy Książnicy Zbiorów Zabezpieczonych – i o ich historii wiemy niewiele lub zgoła nic.

 

Przypisy

5  Nie był znany między innymi J. Riabininowi, por. Jan Riabinin, Materiały do historii Miasta Lublina 1317 - 1792, Lublin 1938,
    oraz M. Trojanowskiej, por. Maria Trojanowska, Dokument miejski lubelski od XIV do XVIII wieku. Studium dyplomatyczne,
    Warszawa 1977.
6  H. Mańkowska, Katalog dokumentów Biblioteki Uniwersyteckiej KUL,
    "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" t. 17, Lublin 1968, s. 5-28.
7  H. Mańkowska, Zbiór rękopisów ofiarowanych przez ks. Bronisława Ussasa Bibliotece KUL,
    "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" t. 39, Lublin 1979, s. 57-126.
8  H. Mańkowska, Rękopisy z Archiwum Filomatów w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL. Katalog,
    "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" t. 47, Lublin 1983, s. 109-174.
9  H. Ziółek, Biblioteka Uniwersytecka KUL. Archiwum Jana Steckiego. Katalog rękopisów,
    "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" t. 57, Lublin 1988, s. 333-447.