Stare druki (XVI - XVIII w.) w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej KUL

mgr Małgorzata Trojnacka

26 stycznia 2004 r.

 

1. Wstęp i wprowadzenie

2. Druki najstarsze

3. Druki z XVI wieku

4. Druki cyrylickie

5. "Monumenta" Zygmunta Augusta

6. Druki zamojskie i lubelskie

7. Książki z czasów Oświecenia

8. Polonika i czasopisma

  Stare druki (XVI-XVIII w.)

2. Druki najstarsze

  Sztuka drukarska pojawiła się w Krakowie jeszcze w XV wieku; w ciągu następnych kilkudziesięciu lat rozkwitła, przyczyniając się także do rozwoju kultury narodowej. Na początku XVI wieku działalność oficyn krakowskich zapoczątkował przybyły prawdopodobnie w 1502 roku z Metzu wędrowny drukarz, Kasper Hochfeder [ 2 ]. Założył on w Krakowie dzięki pomocy Jana Hallera [ 3 ] pierwszą szesnastowieczną drukarnię. Hochfeder drukował - przede wszystkim na potrzeby Uniwersytetu Jagiellońskiego - głównie podręczniki, w tym modne wówczas podręczniki epistolografii. Z kilkuletniego "krakowskiego" okresu Hochfedera Biblioteka Uniwersytecka KUL posiada bardzo cenny druk Missale Vratislaviense, (Cracoviae, 1505 - sygn. XVI.1881). Mszał wrocławski został wydany nakładem Jana Hallera i Sebastiana Hybera 14 V 1505 roku w formacie folio (20°) [ 4 ]. Mszały dla diecezji polskich wydawane w kraju jak i za granicą są obiektem zainteresowań zarówno liturgistów, bibliografów jak i historyków książki. Są to bardzo cenne i rzadkie druki, ze względu na fakt, że codziennie używane, łatwo ulegały zniszczeniu.

  Księga liturgiczna obrządku łacińskiego wydana na polecenie biskupa wrocławskiego Jana Turzona [ 5 ] rozpoczyna się następującymi słowami: "Johannes Turzo Decanus et Coadjutor Electus ac Confirmatus Vratislavien [...]". Litera J (wys. 116 mm) to czerwony, ozdobny inicjał kaligraficzny, naśladujący XV-wieczne litery kaligraficzne z kodeksów rękopiśmiennych (ilustracja 1). Mszał został ozdobiony trzema całostronicowymi ilustracjami drzeworytowymi. Pierwszy z drzeworytów to Wskrzeszenie Piotrowina przez św. Stanisława, o którym Ewa Chojecka tak pisze: "...Niezwykłe wydarzenie przywrócenia życia zmarłemu rozgrywa się na tle rozległej przestrzeni krajobrazowej, z kościołem po lewej, pagórkami i jeziorem po prawej stronie, w głębi. Linia wydobywająca zarys figur stała się bardziej delikatna, modelunek kreskowaniem wydobywa realizm przestrzenności. Dają o sobie znać przemiany artystycznego widzenia dokonujące się pod wpływem renesansu". [ 6 ].  

 1. Missale Vratislaviense

 

 

 2. Drzeworyt: śląscy patroni

  To właśnie w drukarni u Hochfedera i Hallera pojawiły się drzeworytowe klocki ze scenami z życia świętego Stanisława, wykonane na zamówienie oficyny krakowskiej przez rodzimych rytowników. Kartę tytułową "Mszału wrocławskiego" zdobi drzeworyt z postaciami patronów śląskich, św. Jadwigi trzymającej model Kościoła i św. Jana Chrzciciela, wskazującego ręką na Baranka Bożego. U stóp świętych umieszczono dwa emblematy na tarczach herbowych. Jeden z literą "W" jako inicjałem nazwy miasta [ 7 ], drugi przedstawia głowę św.Jana Ewangelisty spoczywającą na odwróconej koronie [ 8 ]. Trzy tarcze herbowe z pastorałem i infułą wsparte na łapie i grzbiecie leżącego lwa wypełniają przestrzeń między postaciami świętych. Znajdują się na nich herby biskupstwa wrocławskiego, herb biskupa Jana Turzona i Śląska [ 9 ]. Całą kompozycję u góry zamyka kilkakrotnie skręcona ozdobna wstęga w formie łuku (ilustracja 2). Twórcą tego drzeworytu, który został wykonany w roku 1503 lub na początku roku 1504, jest Konrad Baumgarten [ 10 ].

 


  Przed kanonem mszału znajduje się trzeci z drzeworytów ze sceną ukrzyżowania, wzorowaną na drzeworycie ze szkoły Wolgemuta z 1500 roku [ 11 ] (ilustracja 3). Missale Vratislaviense został wydrukowany w trzech zasadniczych odmianach (czyli wariantach), oznaczonych jako A, B i C. W zbiorach BU KUL znajduje się wariant A tego mszału. Te egzemplarze były najokazalsze, posiadały interlinię odbitą kolorem czerwonym i kolumny druku ujęte również w czerwone ramki linijne (ilustracja 4, niżej). Do mszałów oznaczonych jako warianty A i B była dodawana składka z tekstem nutowym [ 12 ]. Egzemplarz Biblioteki KUL niestety nie posiada takiej składki.

  Księga została bardzo bogato wyposażona pod względem typograficznym. Tekst podstawowy został wytłoczony pismem zwanym rotundą, używanym do druku dzieł liturgicznych.
 

 3. Missale Vratislaviense

 

 

 4. Missale Vratislaviense

  Pisma kroju rotundowego stanowiły wyposażenie oficyny Hochfedera. Materiał typograficzny drukarz przywiózł w postaci gotowych matryc i czcionek z Metzu [ 13 ]. Egzemplarz mszału Biblioteki Uniwersyteckiej KUL oprawiony jest w białą skórę. Na okładzinie górnej i dolnej znajdują się trójkątne metalowe narożniki, ozdobnie grawerowane. Skóra na okładzinie górnej jest bardzo zniszczona, dlatego też ornamenty znajdujące się zarówno w zwierciadle, jak i na bordiurze są niestety nieczytelne. Stan zachowania okładziny dolnej jest dużo lepszy niż górnej. Środek zwierciadła zajmuje plakieta z postacią Chrystusa Zmartwychwstałego, depczącego stopą smoka. Pod plakietą znajduje się napis w języku niemieckim: "Christus uberwunden hat Sin und Dot" - Chrystus przezwyciężył grzech i śmierć [ 14 ].

 

Przypisy

  2 Drukarze dawnej Polski, pod red. A. Kaweckiej-Gryczowej, t. 1, cz. 1, Wrocław 1983, s. 63.
  3 Ibidem. s. 44.
  4 Historycy książki nie są zgodni co do samodzielnej działalności Hochfedera w Krakowie. A. Lewicka-Kamińska uważa,
     że Hochfeder nie posiadał własnej drukarni, natomiast pracował u Hallera. Piekarski, Bandtkie uznają Kaspra
     Hochfedera za niazależnego drukarza, którego oficyna przeszła na własność Janna Hallera dopiero 1 lipca 1505 roku.
     Lewicka-Kamińska uważa "Mszał wrocławski" za dzieło Jana Hallera. Należy dodać iż od 1505 roku Haller posiadał
     przywilej króla Aleksandra Jagiellończyka na drukowanie dzieł. Przywilej ten uznawał Hallera za pierwszego wydawcę
     i drukarza w ówczesnej Polsce, co być może było przyczyną pominięcia nazwiska Hochfedera jako drukarza
     pracującego przy Mszale, a wymieniono tylko nakładców Hallera i Hybera; ibidem, s. 64; H. Szwejkowska,
     Książka drukowana XV-XVIII wieku. Zarys historyczny, Wrocław 1980, s. 97-98.
  5 Jan Turzon, biskup wrocławski od 1501 roku. Ukończył Akademię Krakowską, a w 1498 r. został jej rektorem.
     Związany z Krakowem, mecenas poetów i artystów, znawca sztuki związany z kręgami humanistów,
     zob. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 11, Warszawa 1968, s.732.
  6 E. Chojecka, Ilustracja polskiej książki drukowanej XVI i XVII w. Warszawa 1980, s.16.
  7 Tekst przywileju herbowego z 153O roku wyjaśnia literę "W" jako inicjał nazwy miasta poprzez imię jego założyciela
     Wratislay = Wratislavia.
  8 M. Haisig, Herb miasta Wrocławia – jego symbolika i geneza, [w:] "Nauka i sztuka", R. 4: 1948, t. 8. s.162.
  9 K. Estreicher, Bibliografia polska, t. 22, Kraków 1908, s. 434.
10 Drukarze dawnej Polski, op. cit. s. 66.
11 A. Betterówna, Polskie ilustracje książkowe XV i XVI wieku (1490-1525), Lwów 1929, s. 307-308.
12 Polonia Typographica saeculi sedecimi, pod red. A. Kaweckiej-Gryczowej, z. 1, Wrocław 1968, s.19.
13 M. Juda, Pismo drukowane w Polsce XV-XVIII wieku, Lublin 2001, s. 97.
14 Tłum. z jęz. niem. Barbara Zezula, BU KUL.

Opracowanie Małgorzaty Trojnackiej
jest fragmentem większej całości;
redakcja na stronach
witryny internetowej BU KUL
- Jan Krzysztof Wasilewski

Dla porównania: kolorowany ręcznie egzemplarz
Missale Vratislaviense (mszału wrocławskiego);
Kraków 1505, druk na pergaminie, oficyna Jana Hallera.
Ilustracja: egzemplarz z Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu
(www.pfsl.poznan.pl/horyzonty/z5.html)
Publikacja w Biuletynie Porozumienia
"Biblioteka z Horyzontem", nr 2, grudzień 2000 r.
  Mszał wrocławski, Kraków 1505

 

 

Autor: Jan Wasilewski
Ostatnia aktualizacja: 17.05.2008, godz. 21:47 - Jan Wasilewski